3.3. Zasoby wodne

3.3.1. Wprowadzenie

Największe zagrożenia ekologiczne w województwie śląskim dotyczą wód powierzchniowych. Ze względu na przemysłowy charakter województwa oraz wysoką gęstość zaludnienia, województwo śląskie zajmuje pierwsze miejsce w kraju pod względem ilości wytwarzanych ścieków przemysłowych i komunalnych.
Wysoko rozwinięta działalność przemysłowa i związane z nią emisje zanieczyszczeń zarówno do powietrza, jak i do wód oraz składowanie odpadów, powodują także zanieczyszczenie wód podziemnych.

3.3.2. Wody powierzchniowe

Województwo śląskie w swych obecnych granicach położone jest w obrębie różnorodnych jednostek fizjograficznych: Beskidy Zachodnie, Pogórze Zachodniobeskidzkie, Wyżyna Śląska, Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, Niecka Nidziańska. Jego obszar podzielony jest wododziałem Wisły i Odry. Na ogólną powierzchnię woj. śląskiego wynoszącą 12 294 km2, na dorzecze Wisły przypada 50,6% a na dorzecze Odry 49,4%.
Różnorodny charakter środowiska przyrodniczego w obrębie woj. śląskiego powoduje, że rzeki posiadają bardzo zróżnicowany charakter. Najbardziej zdegradowane są rzeki obszaru konurbacji górnośląskiej. Występuje tu wiele problemów z zagospodarowaniem i zachowaniem lokalnych zasobów wodnych. Zniekształcenie stosunków wodnych na tym terenie jest m.in. wynikiem przeobrażenia powierzchni terenu i koryt rzecznych, przerzutów wody między zlewniami oraz odprowadzaniem do wód płynących znacznej ilości ścieków przemysłowych, komunalnych oraz wód kopalnianych.

Zasoby wód powierzchniowych

Średnie roczne zasoby wód powierzchniowych na 1 mieszkańca w woj. śląskim są czterokrotnie niższe od średniej europejskiej i o około 28% niższe niż dla całej Polski (wynoszą one 1135 m3, w Polsce - 1580, a w Europie 4560). Należy też zaznaczyć, że tylko niewielka tych i tak skromnych zasobów wodnych nadaje się do gospodarczego wykorzystania, z uwagi na stan zanieczyszczenia wód powierzchniowych.

Rzeki
Rzeki województwa śląskiego podlegają ocenie rocznej w oparciu o wyniki badań monitoringowych. Wody klasyfikowane są pod względem wskaźników fizykochemicznych, bakteriologicznych oraz z uwzględnieniem wszystkich badanych wskaźników (tzw. klasyfikacja ogólna).
W roku 1999 na terenie województwa śląskiego badanych było 2 201,8 km rzek, w tym w zlewni Odry 1038,5 km a w zlewni Wisły 1163,3 km.
Łączną ocenę jakości wód rzek obu zlewni przedstawiono w tabeli 3.1. i na rysunku 3.2. (wg klasyfikacji ogólnej).

Tabela 3.1. Łączna ocena jakości wód zlewni Wisły i Odry w 1999.

W klasyfikacji ogólnej 90,29% długości badanych cieków prowadziło wody pozaklasowe, 8,50% wody III klasy czystości a 1,21% wody II klasy czystości. Wód I klasy czystości nie stwierdzono. Jakość wód powierzchniowych w województwie śląskim wg klasyfikacji ogólnej (w 1999 r.) przedstawia mapa 3.9.

Rys. 3.2. Łączna ocena jakości wód zlewni Wisły i Odry

Najbardziej zanieczyszczonymi rzekami zlewni Odry są: Odra, dopływy Olzy, Psina, Ruda z dopływami, Bierawka, Kłodnica wraz z dopływami oraz dopływ małej Panwi - Stoła. Najmniej zanieczyszczoną rzeką tej zlewni jest Wiercica.
Najbardziej zanieczyszczonymi rzekami zlewni Wisły są: Mała Wisła poniżej zbiornika w Goczałkowicach, Wisła, Pszczynka, Gostynia i Przemsza - z dopływami. Na całej długości prowadzą one wody pozaklasowe wg klasyfikacji ogólnej. Najmniej zanieczyszczonymi rzekami w zlewni Wisły są - partie źródłowe Wisły, w górnym biegu Wapienica, Potok Mitręga, Potok Centuria, Ponikwia, Wielka Puszcza, Pilica poniżej Koniecpola oraz jej dopływy - Żebrówka, Krztynia i Biała.

Zbiorniki retencyjne

Sztuczne zbiorniki retencyjne są głównym źródłem zaopatrzenia w wodę ludności i przemysłu, ważnym elementem ochrony przeciwpowodziowej, odgrywają istotną rolę w wyrównywaniu przepływów co ma szczególne znaczenie w okresach posusznych. Na terenie woj. śląskiego istnieje 16 zbiorników retencyjnych, których łączna pojemność całkowita wynosi 590,3 mln m3.
W roku 1999 prowadzono monitoring głównych zbiorników zaporowych województwa śląskiego: zbiornik Tresna, zbiornik Porąbka, zbiornik Czaniec, zbiornik Wapienica i zbiornik Poraj. Wg programu PMŚ dla woj. śląskiego na rok 2000 zaplanowano poszerzenie listy badanych zbiorników o Zbiornik Goczałkowicki.
-Zbiornik "TRESNA" na rzece Sole. Podstawowym zadaniem zbiornika jest retencjonowanie wód rzeki Soły oraz wyrównywanie poziomu wody w rzece poniżej zbiornika. TRESNA zasila wodą położony niżej zbiornik PORĄBKA, z którego czerpana jest woda do elektrowni szczytowo-pompowej Porąbka Żar. Powierzchnia zbiornika wynosi 1000 ha, maksymalna pojemność zbiornika wynosi ok. 117 mln m3. Znajdują się tutaj ośrodki przemysłowe (Żywiec, Węgierska Górka), liczne ośrodki wczasowe oraz rejony gęstej zabudowy mieszkalnej. Przeprowadzone badania czystości wód zbiornika TRESNA wykazały, że jakość wody odpowiadała pod względem fizyko-chemicznym normom określonym dla II klasy czystości. Decydujący wpływ na zaliczenie zbiornika do II klasy miało ponadnormatywne stężenie azotu mineralnego i azotu całkowitego. W okresie letnim można zauważyć pogorszenie stanu czystości wód zbiornika, co spowodowane jest masowym napływem turystów, wypoczywających na terenach przyległych bezpośrednio do zbiornika.
- Zbiornik "PORĄBKA" na rzece Sole. Powierzchnia zbiornika - 367 ha, a jego maksymalna pojemność 28,4 mln m3. Przeprowadzone w 1999 r. badania wód zbiornika wykazały, że jakość wody ulega okresowym wahaniom: od wartości mieszczących się w I klasie czystości - aż po wartości pozaklasowe, z przewagą stanów odpowiadających II klasie.
- Zbiornik "CZANIEC" na rzece Sole. Całkowita pojemność zbiornika wynosi 1,3 mln m3, a powierzchnia zalewu - 46 ha. Zbiornik został wybudowany jako jeden z elementów ujęcia wody dla Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, Bielska Białej, Kęckiej Spółki Wodnej, zasilania stawów rybnych oraz wyrównywania przepływu w rzece Sole poniżej zapory. Jakość wody zbiornika (1999 r.) w zakresie większości parametrów odpowiada I lub II klasie czystości. Ogólnie zbiornik klasyfikowany jest do II klasy czystości.
- Zbiornik "WAPIENICA" na rzece Wapienicy. Woda wykorzystywana jest dla celów komunalnych przez Przedsiębiorstwo Komunalne "AQUA" w Bielsku Białej. Powierzchnia zalewu wynosi 17,5 ha a poj. całkowita 1,1 mln m3. Dokonane badania wskazują, że wody zbiornika pod względem fizyko-chemicznym jak i bakteriologicznym odpowiadają normom dla I kl. czystości (taki stan utrzymuje się od 1993 r.).
- Zbiornik "PORAJ" na rzece Warcie. Pojemność całkowita zbiornika wynosi 25,1 mln m3. Zbiornik ten został zbudowany w celu zapewnienia stałego poboru wody dla Huty "Częstochowa", zapewnienia stałego, nienaruszalnego przepływu w Warcie poniżej zbiornika oraz w celu bezpiecznego przejęcia fali powodziowej. Oprócz tych podstawowych funkcji, zbiornik pełni funkcję największego ośrodka sportów wodnych w rejonie częstochowskim. Przeprowadzone badania czystości wód zbiornika w 1999 roku wykazały, że jakość wód pod względem fizykochemicznym odpowiadała normom III klasy czystości. Decydujący wpływ na zaklasyfikowanie wód do III klasy czystości miało ponadnormatywne stężenie azotu mineralnego i azotu całkowitego oraz fosforu ogólnego. Obserwowano również bardzo wysoką koncentrację chlorofilu "a", co było powodem deklasyfikacji zbiornika. Czystość sanitarna zbiornika ulegała okresowym wahaniom od I w okresie wiosennym do III klasy w okresie letnim.
- Zbiornik "GOCZAŁKOWICE" na rzece Wiśle. Pojemność całkowita zbiornika wynosi 164 mln m3. Zbiornik służy głównie dla celów wodociągowych. Głównym ciekiem zasilającym zbiornik jest rzeka Wisła, dostarczająca ok. 82% wody. Zlewnia zbiornika o pow. 530 km2 obejmuje tereny górskie i podgórskie oraz równinne Kotliny Oświęcimskiej. W terenach górskich zlewni ma miejsce intensywna turystyka i rekreacja, a także gospodarka leśna. Zlewnia jest obciążona ściekami przemysłowymi i komunalnymi, odprowadzanymi do Wisły powyżej zbiornika. Wprawdzie w zlewni działa wiele oczyszczalni mechaniczno-biologicznych, ale stopień skanalizowania zlewni jest niski (ok. 25%). Dodatkowo zlewnia jest obszarowym źródłem zanieczyszczeń rolniczych. Analizując fizykochemiczny skład wód zbiornika stwierdza się, że w granicach I klasy czystości mieszczą się stężenia azotu amonowego i azotanowego, fosforanów i tlenu rozpuszczonego, w granicach II klasy - odczyn pH, azot azotynowy i fosfor ogólny, a stężenia BZT5 lokują się w III klasie czystości wód, ale stężenie fosforu ogólnego wielokrotnie przekracza wartości graniczne, przy których obserwuje się masowy rozwój glonów. Wskaźniki czystości sanitarnej zbiornika (miano coli) są zmienne i odpowiadają dla I - III klasy czystości.

Źródła zanieczyszczeń wód powierzchniowych

Część środkowa województwa jest obszarem o dużym zagęszczeniu źródeł zanieczyszczeń wód powierzchniowych związanych z gospodarką komunalną oraz przemysłem ciężkim i górnictwem. Zanieczyszczenie wód powierzchniowych w części południowej województwa związane jest głównie z gospodarką komunalną i działalnością turystyczno-wypoczynkową. Obszar ten odgrywa istotną rolę w gospodarce wodnej województwa śląskiego, bowiem tutaj zlokalizowane są zbiorniki zaporowe stanowiące bazę zaopatrzenia w wodę pitną dla mieszkańców. Północna część województwa to region, gdzie udział źródeł komunalnych wynosi ok. 80% ogółu zanieczyszczeń wód powierzchniowych.
Wg danych WUS województwo śląskie odprowadziło w 1999 roku do wód powierzchniowych 484,2 hm3 ścieków, w tym 477,9 hm3 ścieków wymagających oczyszczenia i 6,4 hm3 wód chłodniczych (umownie czystych).

Ścieki przemysłowe

W 1999 roku w województwie śląskim wytworzono 256,5 hm3 ścieków przemysłowych wymagających oczyszczenia (ok. 80% stanowiły ścieki wytworzone przez zakłady górnictwa i wzbogacania węgla kamiennego). Ścieki przemysłowe mogą powodować występowanie w wodach ponadnormatywnych stężeń szeregu zanieczyszczeń, m.in.: chlorków, siarczanów, metali ciężkich, fenoli, cyjanków i węglowodorów aromatycznych.
Ścieki przemysłowe oczyszczane są w 226 oczyszczalniach, w tym 106 mechanicznych, 40 chemicznych, 78 biologicznych i w 2 oczyszczalniach z podwyższonym usuwaniem biogenów (Rocznik Statystyczny woj. śląskiego, 2000).
Stopień oczyszczenia ścieków przemysłowych przedstawiono na rysunku 3.3.

Rys. 3.3. Stopień oczyszczenia ścieków przemysłowych w 1999 r. (dane: Rocznik Statystyczny woj. śląskiego, wyd. 2000)

Ścieki komunalne
Znaczący wpływ na jakość wód powierzchniowych w województwie śląskim wywierają ścieki komunalne. Wg danych Urzędu Statystycznego w centralnej części województwa z kanalizacji korzysta około 70% ludności, w tym ponad 80% mieszkańców miast. Słabo skanalizowane są mniejsze ośrodki miejskie oraz wsie. W 1999 roku w województwie śląskim wytworzono ok. 221,4 hm3 ścieków komunalnych wymagających oczyszczenia, z czego ok. 83% było oczyszczanych. Stopień oczyszczenia ścieków komunalnych przedstawiono na rysunku 3.4.

Rys. 3.4. Stopień oczyszczenia ścieków komunalnych w 1999 r. (dane: Rocznik Statystyczny woj. śląskiego, wyd. 2000)

W 1999 roku w województwie śląskim eksploatowano 170 oczyszczalni ścieków komunalnych, w tym 13 oczyszczalni mechanicznych, 120 biologicznych i 37 oczyszczalni z podwyższonym usuwaniem biogenów. Pod względem ilościowym przeważają oczyszczalnie o stosunkowo niewielkiej przepustowości. Liczba mieszkańców miast obsługiwana przez oczyszczalnie ścieków kształtuje się w granicach 60%, natomiast dla miast na prawach powiatu (19) wynosi od 5% do 60% (wyłączając oczyszczalnię ścieków Klimzowiec). Lokalizację oczyszczalni ścieków komunalnych przedstawiono na mapie 3.10.

Zanieczyszczenia obszarowe
Oprócz zanieczyszczeń wprowadzanych punktowo do wód powierzchniowych, znaczący ładunek zanieczyszczeń pochodzi ze źródeł obszarowych. Zanieczyszczenia obszarowe stanowią głównie ścieki bytowo-gospodarcze z terenów wiejskich, odprowadzane w sposób niezorganizowany z tak zwanych szczelnych osadników gnilnych (szamb), zanieczyszczenia spłukiwane z obszarów rolnych, leśnych oraz terenów tras komunikacyjnych (drogowych i kolejowych), a także przedostające się do odbiorników z wodami gruntowymi.
Są to głównie zawiesiny, azotany, metale ciężkie i substancje specyficzne emitowane przez samochody. Ładunek zanieczyszczeń wprowadzany przez te źródła zależy od stopnia zurbanizowania, poziomu kultury rolnej i intensywności ruchu komunikacyjnego.

3.3.3. Wody podziemne

W obszarze woj. śląskiego użytkowe wody podziemne występują w utworach czwartorzędu, trzeciorzędu, kredy, jury, triasu, karbonu i dewonu oraz podrzędnie permu. W oparciu o podstawowe kryteria ilościowe i jakościowe stosowane w opracowaniach wykonywanych w ramach CPBP 04.10 (A. Kleczkowski, red., 1990) na obszarze woj. śląskiego wydziela się 10 Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) w utworach:
- kredy (Niecka Miechowska - GZWP 408),
- jury górnej (Częstochowa E - GZWP 326),
- jury środkowej (Częstochowa W - GZWP 325),
- triasu (Lubliniec - Myszków - GZWP 327; Bytom - GZWP 329; Gliwice - GZWP 330; Chrzanów - GZWP 452; Olkusz - Zawiercie - GZWP 454),
- karbonu (Będzin - GZWP 456; Tychy - Siersza - GZWP 457).

Według kryteriów indywidualnych, niższych od wyżej wymienionych kryteriów podstawowych, w zasięgu województwa wydzielono 10 czwartorzędowych GZWP (328,351, 345, 346, 347, 349, 350, 453, 455, 347), a w południowej części województwa wydzielono 3 fliszowe trzeciorzędowo-kredowe GZWP (348, 445 i 447). Aktualnie na obszarze woj. śląskiego wydziela się 23 GZWP. Ponadto w granicach woj. śląskiego występuje szereg tzw. użytkowych poziomów wód podziemnych (UPWP).

Wody podziemne stanowią istotne źródło zaopatrzenia w wodę do picia. Ich pobór na potrzeby ludności stanowi średnio ok. 35% ogólnego rocznego zapotrzebowania na wodę do picia, tj. ponad 150 hm3. W 1999 roku w ramach regionalnego monitoringu wód podziemnych na terenie województwa śląskiego działały dwie niezależne sieci o odmiennym zasięgu terytorialnym, które łącznie pokrywały ok. 70% województwa (sieć regionalna byłego województwa częstochowskiego realizowana przez delegaturę Śląskiego Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska oraz sieć w granicach RZGW w Katowicach realizowana przez Katedrę Hydrogeologii i Geologii Inżynierskiej Uniwersytetu Śląskiego). Wyniki badań wskazują, że ok. 50% wód podziemnych województwa śląskiego stanowią wody wysokiej jakości (klasa Ia - 1,5%, klasa Ib - 47,1%), możliwe do konsumpcji bez uzdatniania i na ogół odpowiadające polskim przepisom sanitarnym w tym zakresie. Na uwagę zasługuje stosunkowo duży udział wód niskiej jakości (klasa III). Szczególnie niepokojący jest, stwierdzony we wszystkich sieciach obserwacyjnych, kilkuprocentowy udział wód o bardzo niskiej jakości (wody pozaklasowe).

Jakość wód podziemnych województwa śląskiego przedstawia mapa 3.11. a procentowy udział poszczególnych klas przedstawiono na rysunku 3.5.
Zagrożenie jakości wód podziemnych powodowane jest oddziaływaniem różnorodnych ognisk zanieczyszczeń o charakterze przestrzennym, liniowym oraz punktowym i małopowierzchniowym.
Specyficznym zanieczyszczeniem wód podziemnych poziomu górnojurajskiego na północ i północny zachód od Częstochowy jest chrom pochodzący z wypłukiwania nie zabezpieczonych hałd odpadów poprodukcyjnych Zakładów Chemicznych w Aniołowie i w Rudnikach. Duże zagrożenie dla wód triasowych stanowią ogniska zanieczyszczeń różnego typu występujące na obszarze konurbacji górnośląskiej.
Szczególny wpływ na jakość wód wywierają żelazo i mangan (pochodzenia naturalnego) oraz związki azotu (pochodzące z działalności człowieka).

Rys. 3.5. Procentowy udział poszczególnych klas jakości wód podziemnych woj. śląskiego - 1999 rok.

3.3.4. Podsumowanie

Głównymi przyczynami zanieczyszczenia wód powierzchniowych są:
- nie oczyszczone i niedostatecznie oczyszczone ścieki komunalne zawierające zanieczyszczenia związkami organicznymi i biogennymi,
- zasolone wody dołowe z odwadniania zakładów górniczych, zanieczyszczone głównie chlorkami i siarczanami,
- spływy obszarowe, zanieczyszczone m.in. zawiesinami, azotanami i metalami ciężkimi,
- ścieki z zakładów przemysłowych, charakteryzujące się zanieczyszczeniami specyficznymi.

Głównymi przyczynami zanieczyszczenia wód podziemnych są:
- nieuporządkowana gospodarka ściekowa i gospodarka odpadami,
- negatywne oddziaływanie górnictwa węglowego oraz rud cynku i ołowiu na środowisko wód triasowych i karbońskich GZWP.

Rewitalizacja Rawy w Katowicach - fot. Mirosław Grzegrzółka

Mapa 3.9. Jakość wód powierzchniowych w województwie śląskim w 1999 roku, wg klasyfikacji ogólnej (wg ŚWIOŚ )

Mapa 3.10. Lokalizacja oczyszczalni ścieków komunalnych w województwie śląskim w 1999 roku (wg Statystyki powiatów woj. śląskiego, US w Katowicach, 2000)

Mapa 3.11. Jakość wód podziemnych w województwie śląskim w 1999 roku (wg ŚWIOŚ )

3.4. Gospodarka odpadami

3.4.1. Wprowadzenie

Ocena aktualnego stanu gospodarki odpadami w woj. śląskim została oparta głównie o opracowanie udostępnione przez Śląski WIOŚ (wykonawcą tego opracowania jest Instytut Gospodarki Odpadami w Katowicach), i dane zawarte w dok. "Ochrona Środowiska 2000", GUS. Dodatkowym źródłem informacji (dot. odpadów komunalnych) były opracowania zespołu projektu PHARE ("Gospodarka odpadami stałymi w województwie śląskim") oraz opracowanie pt. "System zarządzania gospodarką odpadami medycznymi w województwie śląskim", wykonane przez Regionalne Biuro Realizacji Programów Ekologicznych Sp. z o.o. w Katowicach.
Ustawa o odpadach oraz rozporządzenie dotyczące klasyfikacji odpadów z grudnia 1997 roku, a zwłaszcza odpadów niebezpiecznych, wyklucza analizę porównawczą danych ilościowych dotyczących powstawania i zagospodarowania odpadów, a także określenie tendencji zmian w gospodarce odpadami. Klasyfikacja odpadów na niebezpieczne i inne niż niebezpieczne obowiązuje dopiero od 1 stycznia 1998 r., natomiast GUS przyjmuje informacje o odpadach wytwarzanych w ilościach powyżej 1000 Mg/rok. Biorąc powyższe pod uwagę, należy zaznaczyć, że opracowanie bilansu odpadów przemysłowych było zadaniem trudnym, a dodatkowym negatywnym czynnikiem jest reforma administracyjna, zmieniająca granice województwa. Zatem przedstawione dane mogą być obarczone niewielkim błędem.

3.4.2. Odpady komunalne

Odpadami komunalnymi określane są stałe i ciekłe odpady powstające w gospodarstwach domowych, w obiektach użyteczności publicznej i obsługi ludności, a także w pomieszczeniach użytkowanych na cele biurowe lub socjalne przez wytwarzającego odpady, w tym nieczystości gromadzone w zbiornikach bezodpływowych, porzucone wraki pojazdów mechanicznych oraz odpady uliczne, z wyjątkiem odpadów niebezpiecznych.
Ilość odpadów komunalnych nagromadzonych na terenie woj. śląskiego jest szacowana na ponad 35 mln Mg (dane dot. 1998 r.).
Wg inwentaryzacji poszczególnych gmin (dane udostępnione przez zespół projektu PHARE) w 1998 roku na terenie objętym obecnym województwem śląskim wyprodukowano ok. 1 500 tys. Mg stałych odpadów komunalnych. Wg danych GUS ilość ta kształtuje się na poziomie 1,8 mln Mg (7 315 dam3). Największa ilość odpadów wytwarzana jest na terenie byłego woj. katowickiego.
Podstawową metodą unieszkodliwiania odpadów komunalnych w województwie śląskim jest ich składowanie. W 1998 roku na terenie województwa śląskiego czynnych było 50 składowisk odpadów komunalnych, z których 19 miało nieuregulowany stan formalno-prawny. Lokalizacja najważniejszych składowisk odpadów komunalnych została przedstawiona na mapie 3.12).
Bardzo trudnym problemem jest składowanie odpadów komunalnych na tzw. "dzikich" wysypiskach. Najbardziej niepokoi fakt nielegalnego składowania odpadów w dolinach rzek. Zaśmiecone są zwłaszcza tereny wiejskie nie objęte w pełni systemem zbiórki odpadów.

Kompostowaniem objętych jest zaledwie 1,9% odpadów wywiezionych ogółem (dane GUS, 1999). Obecnie funkcjonują trzy kompostownie odpadów:
- Kompostownia w Katowicach. Pracuje w systemie DANO. Wydajność 40 000 Mg/rok
- Kompostownia w Żywcu. Rozpoczęła pracę w 1997 roku i pracuje w systemie Bio Drum Herhof o wydajności 1 400 Mg/ rok
- Kompostownia w Zabrzu. Rozpoczęła pracę w czerwcu 1999 roku, wydajność projektowana - 23 000 Mg/rok

Na terenie województwa śląskiego prowadzona jest również selektywna zbiórka odpadów. Według danych GUS w 1999 r. zebrano selektywnie 481 dam3 surowców wtórnych, w tym: 69 dam3 makulatury, 243 dam3 szkła, 78 dam3 tworzyw sztucznych, 41 dam3 metalu i 50 dam3 innych. W Katowicach funkcjonuje sortownia odpadów. Rocznie uzyskuje się w sumie 4 tys. Mg papieru, tektury, szmat i tworzyw sztucznych oraz 15 tys. Mg szkła i metalu. Ponadto w regionie funkcjonuje nowo oddana do eksploatacji sortownia w Zabrzu. Wydajność maksymalna linii sortującej wynosi 15 tys. Mg/rok.
Na terenie byłego woj. bielskiego, najszerzej prowadzona jest selektywna zbiórka w rejonie Żywca, gdzie, poza podstawowymi surowcami, zbiera się także odpady niebezpieczne (zużyty olej, baterie, przeterminowane leki, itp.). W Żywcu funkcjonuje stacja segregacji odpadów, zarządzana przez spółkę "Beskid".
W regionie częstochowskim na początku 1999 roku firma Lobbe zainstalowała pojemniki do selektywnej zbiórki na terenie gminy Janów, Krzepice oraz w niektórych dzielnicach Częstochowy i Kłobucka.
Należy nadmienić, że w latach ubiegłych opracowano "Masterplan gospodarki odpadami komunalnymi dla województwa katowickiego", który obecnie został dopasowany do potrzeb nowego województwa śląskiego. Ponadto, na uwagę zasługują pewne działania ukierunkowane na stworzenie systemowej / zintegrowanej gospodarki odpadami komunalnymi. Rezultatem tych działań są opracowane koncepcje kompleksowej gospodarki odpadami, np. dla gmin północnej części woj. śląskiego (powiat częstochowski, powiat kłobucki i m. Częstochowa). W ramach projektu PHARE, w 1999 roku została przygotowana "Strategia gospodarki odpadami komunalnymi w woj. śląskim" (obecnie trwa procedura przyjęcia "Strategii..." uchwałą Sejmiku).
W ostatnich latach obserwuje się narastający problem odpadów niebezpiecznych w strumieniu odpadów komunalnych (farby, pestycydy, zużyte baterie i akumulatory, lampy fluorescencyjne, przeterminowane leki, odpady zawierające azbest, itp.). Odpady te, deponowane zwykle łącznie z odpadami komunalnymi, stanowią poważne zagrożenie dla środowiska i zdrowia ludzi.

3.4.3. Odpady przemysłowe

W 1999 roku w Polsce (wg GUS) powstało 126 254 tys. Mg odpadów (z wyłączeniem odpadów komunalnych), w tym na obszarze obecnego woj. śląskiego 49 038 tys. Mg, co stanowi 38,8% ogólnej ilości wytworzonych odpadów w kraju. Z ogólnej ilości 49 038 tys. Mg odpadów wytworzonych w woj. śląskim, wykorzystano 38 959 tys. Mg (ok. 79%), w tym w celach przemysłowych 28,3% a w celach nieprzemysłowych 71,7%. Pozostałe odpady unieszkodliwiano poprzez składowanie (9 515 tys. Mg ? 19%), unieszkodliwienie termiczne - 6,6 tys. Mg oraz kompostowanie - 1,6 tys. Mg.
W 1999 r. zaobserwowano w województwie śląskim prawie 12% spadek ilości odpadów wytworzonych w przemyśle, w stosunku do 1998 r. Wg danych GUS w 1999 roku wytworzono największe ilości następujących odpadów:
- odpady przeróbcze ze wzbogacania węgla - 34 230,8 tys. Mg
- żużle z procesów wytapiania (wielkopiecowe, stalownicze) - 1992,2 tys. Mg
- żużle (z elektrowni i innych zakładów energetycznego spalania paliw) - 760,2 tys. Mg
- mieszanki popiołowo żużlowe z mokrego odprowadzania odpadów paleniskowych - 887,3 tys. Mg
- popioły lotne z węgla kamiennego - 1123,6 tys. Mg
- skruszone skały - 1242,7 tys. Mg
- stałe odpady z wapniowych metod odsiarczania spalin - 1204,8 tys. Mg
- odpady z flotacji węgla - 2312,8 tys. Mg
- fosfogipsy - 238,6 tys. Mg
- pozostałe - 1719,1 tys. Mg.

Zgodnie ze specyfiką regionu, najwięcej odpadów powstaje w przemyśle górniczo-wydobywczym (ok. 72%), energetycznym (ok. 7%) oraz hutniczym wraz z odlewniczym (ok. 7%). Pozostałe branże to: przemysł metali nieżelaznych (0,4%), przemysł metalowy i maszynowy (0,2%), oczyszczalnie ścieków (0,2%), hutnictwo szkła (0,15%), przemysł koksowniczy (0,15%) oraz przemysł chemiczny (0,1%).

Według danych GUS, na koniec 1999 roku w województwie śląskim było nagromadzonych 805 842 tys. Mg odpadów (z wyłączeniem odpadów komunalnych), jednak liczbę tę należy traktować jako mocno zaniżoną. Wg IGO w Katowicach, ilość odpadów dotychczas nagromadzonych wynosi ok. 2 mld Mg. Odpady nagromadzone na składowiskach są wykorzystywane w celach przemysłowych i nieprzemysłowych. W 1999 r. (dane GUS) ogółem wykorzystano 2 214,3 tys. Mg odpadów z nagromadzonych na składowiskach, w tym w celach przemysłowych 55,3%.

Na podstawie danych z Śląskiego WIOŚ i IGO w Katowicach, na terenie woj. śląskiego zlokalizowanych jest 304 składowisk odpadów przemysłowych, w tym połowa to składowiska odpadów pogórniczych, węglowych. Znaczna część z nich jest termicznie aktywna.
Składowanie odpadów wytwarzanych w zakładach przemysłowych stanowi ważny problem z punktu widzenia ochrony środowiska. Odpady nagromadzone na składowiskach, które nie posiadają właściwego zabezpieczenia, oddziałują negatywnie na środowisko, powodując zanieczyszczenie wód powierzchniowych i podziemnych, skażenie gleb i zanieczyszczenie powietrza. Obecnie monitoringiem objętych jest 40 składowisk odpadów przemysłowych zlokalizowanych na terenie woj. śląskiego.

Na terenie województwa śląskiego większość składowisk odpadów przemysłowych (ok. 60%) jest nadpoziomowa, o wysokości od kilku do kilkudziesięciu metrów ponad powierzchnię otaczającego terenu (np. zwałowiska odpadów pogórniczych, hałdy odpadów pohutniczych).
Stopień obciążenia gmin odpadami przemysłowymi jest różny. Do gmin o największym stopniu obciążenia powierzchni odpadami należą: Knurów (ok. 4,0 mln Mg/km2), Rydułtowy (1,9 mln Mg/km2), Łaziska Górne (1,8 mln Mg/km2), Jastrzębie Zdrój (1,7 mln Mg/km2), Czerwionka Leszczyny (1,0 mln Mg/km2), następnie Gliwice, Wodzisław Śląski, Bytom, Ruda Śląska.

Odpady przemysłowe nagromadzone są zarówno na składowiskach czynnych jak i na tych, które są wyłączone z eksploatacji. Ogółem w województwie śląskim, tereny składowania odpadów nie zrekultywowane zajmują powierzchnię 3076 ha (wg danych GUS, stan na 31.12.1999 r.). W latach 1997 - 1999 zrekultywowano łącznie ok. 290 ha terenów składowania odpadów.

3.4.4. Odpady niebezpieczne

W województwie śląskim w 1999 roku wytworzono ogółem ponad 121 930 Mg odpadów niebezpiecznych, z czego wykorzystano 75 894 Mg (ok. 62%) a unieszkodliwiono 46 036 Mg, w tym składowano 41 099 Mg. W tym bilansie nie uwzględniono odpadów medycznych (wg klasyfikacji grupa 18).

Odpady z przeróbki ropy naftowej, czyszczenia gazu ziemnego oraz wysokotemperaturowej przeróbki węgla (grupa 05) wytwarzane są w największej ilości. Drugie miejsce zajmują odpady nieorganiczne z procesów termicznych (grupa 10). Do największych wytwórców odpadów niebezpiecznych w woj. śląskim należy przemysł hutniczy, metali nieżelaznych, koksowniczy i chemiczny. Największe ilości odpadów (powyżej 20 tys. Mg) w 1998 roku wytwarzały następujące zakłady przemysłowe: Kombinat Koksochemiczny "Zabrze", Huta Cynku "Miasteczko Śląskie", Huta "Częstochowa" wraz z koksownią, Huta Metali Nieżelaznych "Szopienice" S.A.

Na terenie woj. śląskiego zlokalizowanych jest 61 składowisk odpadów niebezpiecznych, w tym 17 czynnych (dane za 1998 r.) Największe zagrożenie stanowią odpady z zakładów likwidowanych, w których przez dziesiątki lat prowadzono produkcję z użyciem substancji szczególnie niebezpiecznych. W przeważającej części są to zakłady państwowe, dla których w budżecie nie przewidziano środków na likwidację zagrożeń spowodowanych składowaniem odpadów bez wymaganych zabezpieczeń, zaś majątek zakładu jest niewystarczający dla pokrycia nawet części wymaganych kosztów.

Przykładem takich zagrożeń są składowiska: Zakładów Chemicznych "Tarnowskie Góry", Zakładów Materiałów Izolacyjnych i Budowlanych "Izolacja" w Ogrodzieńcu, Zakładów Papierniczych w Kaletach, Zakładów Chemicznych w Rudnikach k. Częstochowy, Zakładach Chemicznych "Organika - Azot" w Jaworznie.

Największe zagrożenie dla środowiska stwarza nieczynne składowisko Zakładów Chemicznych "Tarnowskie Góry", gdzie zgromadzono ok. 1 mln 335 tys. m3 odpadów poprodukcyjnych. Odpady te, należące do odpadów niebezpiecznych, były deponowane bezpośrednio na niezabezpieczonym podłożu morfologicznym, a składowisko zlokalizowane jest nad triasowym zbiornikiem wód podziemnych, który jest źródłem wody pitnej dla ok. 1/3 aglomeracji górnośląskiej. Obecnie realizowany jest projekt unieszkodliwienia tych odpadów i rekultywacji skażonych terenów.

Wykorzystanie lub unieszkodliwianie odpadów niebezpiecznych wytwarzanych w dużych ilościach w zakładach takich jak: zakłady koksownicze, huty żelaza oraz huty metali nieżelaznych, wykonywane jest bezpośrednio przez wytwarzającego odpady. Inaczej przedstawia się sytuacja z odpadami wytwarzanymi w małej ilości (poniżej 1000 Mg), ale w dużej liczbie zakładów. Dotyczy to takich odpadów jak: odpady olejowe, emulsje olejowo-wodne, akumulatory ołowiowe, szlamy z obróbki metali, itp.
Na terenie woj. śląskiego działa szereg firm zajmujących się odbiorem i unieszkodliwianiem, lub gospodarczym wykorzystaniem odpadów niebezpiecznych. Są to m.in. następujące firmy:
- "RAN - Starol" w Katowicach, "Mega" w Gliwicach, "Bet-Pol" w Siemianowicach, Rafineria Czechowice-Dziedzice - oleje mineralne,
- "Remtech" z Sosnowca, "Bumar Mikulczyce" z Zabrza, Huta Metali Nieżelaznych "Szopienice" w Katowicach - emulsje olejowo-wodne,
- "Orzeł Biały" w Bytomiu, Spółka "Baterpol" w Świętochłowicach - akumulatory ołowiowe
- Polskie Odczynniki Chemiczne w Gliwicach - różnego rodzaju substancje chemiczne
- APARCO w Wodzisławiu - substancje niebezpieczne pochodzące z pochłaniaczy górniczych.
W 1999 roku dokonano aktualizacji rejestru mogilników w Polsce. Wg danych GUS w województwie śląskim znajduje się 6 mogilników lokalizowanych nad GZWP. Szacuje się, że na obszarze woj. śląskiego zmagazynowano przeterminowane środki ochrony roślin i opakowania po nich w ok. 80 miejscach. Obecnie prowadzone są prace nad sposobem ich unieszkodliwienia.

Odpady medyczne

Odpady medyczne dzieli się na 3 grupy (zgodnie z wytycznymi Głównego Inspektora Sanitarnego):
- odpady bytowo-gospodarcze, składowane na składowiskach komunalnych,
- odpady specyficzne, przeznaczone do unieszkodliwienia. Odpady te stanowią znaczne zagrożenie infekcyjne, wymagają one izolowania od otoczenia już w miejscu powstawania, zapewnienia odpowiednich warunków przemieszczania na terenie placówki medycznej i zastosowania skutecznych metod unieszkodliwiania.
- odpady specjalne zagospodarowywane wg odrębnych przepisów.
W placówkach służby zdrowia zlokalizowanych na terenie woj. śląskiego wytwarzanych jest rocznie ok. 2 276 Mg specyficznych odpadów medycznych, w tym:
- w publicznych placówkach lecznictwa zamkniętego - ok. 2 042 Mg/rok,
- w publicznych placówkach lecznictwa otwartego - ok. 205 Mg/rok,
(przychodnie, ośrodki zdrowia, stacje krwiodawstwa)
- w niepublicznych placówkach lecznictwa otwartego - ok. 13 Mg/rok,
- w domach opieki społecznej - ok. 16 Mg/rok.
Dane pochodzą z dokumentu pt. "System zarządzania gospodarką odpadami medycznymi w województwie śląskim", który został opracowany przez Regionalne Biuro Realizacji Programów Ekologicznych Sp. z o.o. w Katowicach.
W dokumencie tym przedstawiono także zasady postępowania z odpadami medycznymi oraz możliwości unieszkodliwiania odpadów medycznych w województwie.
Unieszkodliwianie odpadów może być prowadzone w istniejących obiektach i urządzeniach. Są to:
- Zakład Utylizacji Odpadów Szpitalnych w Katowicach,
- Spalarnia Odpadów w Górnośląskim Szpitalu Onkologicznym w Gliwicach,
- Zakład Utylizacji Odpadów Szpitalnych i Pralnia w Szpitalu Wojewódzkim w Bielsku-Białej,
- Spalarnia "Lobbe" Częstochowa w Wojewódzkim Szpitalu Specjalistycznym.
Mobilne urządzenie do sanitacji odpadów medycznych typ ZDA-M3, będące na wyposażeniu Rybnickich Służb Komunalnych w Rybniku.

3.4.5. Podsumowanie

1. Podstawową metodą unieszkodliwiania odpadów komunalnych jest składowanie.
2. Selektywna zbiórka odpadów nie przynosi oczekiwanych rezultatów.
3. Część odpadów umieszczana jest na tzw. "dzikich wysypiskach".
4. Na obszarze województwa śląskiego nagromadzone są znaczne ilości odpadów przemysłowych.
5. Składowiska odpadów niebezpiecznych stanowią duże zagrożenie dla środowiska.

Mapa 3.12. Lokalizacja ważniejszych składowisk odpadów komunalnych w województwie śląskim w 1999 roku (wg dok. Strategia gospodarki odpadami komunalnymi w woj. śląskim, projekt PHARE)