"Program Odnowy Wsi Województwa Śląskiego na lata 2006-2010"

IV. Odnowa wsi w Polsce i województwie śląskim

1. Pojęcie i podstawowa charakterystyka odnowy wsi

W opracowaniach dotyczących odnowy wsi zwraca się uwagę na kilka podstawowych zagadnień, które pozwalają na określenie tego pojęcia. W szczególności odnowa wsi koncentruje się wokół zagadnień związanych z ekonomicznym bytem wsi, ale również z warunkami materialnymi życia mieszkańców (standard życia) Jednocześnie w procesie odnowy wsi bardzo mocno akcentuje się jakość życia, wynikającą z pozamaterialnych, duchowych i społecznych potrzeb osób i całej społeczności wiejskiej. Cechą odnowy wsi jako metody rozwoju obszarów wiejskich jest zatem kompleksowość, polegająca na uzgodnieniu i realizowaniu całościowej wizji rozwoju wsi, z myślą o zachowaniu jej tożsamości, przestrzennej integralności oraz zharmonizowaniu podstawowych funkcji: mieszkalnej, gospodarczej (produkcja i usługi) oraz rekreacyjnej i wypoczynkowej.

W procesie odnowy wsi bardzo mocno podkreśla się potrzebę dokonania zasadniczej zmiany w mentalności mieszkańców wsi z pasywnego odbioru procesów sterowanych z zewnątrz na postawy polegające na kreatywnych i uporządkowanych działaniach, polegających na wzięciu odpowiedzialności za swoje bezpośrednie otoczenie, jak również za przyszłość swojej społeczności. Zwraca się uwagę na fakt, iż odnowa wsi jest czymś więcej, niż upiększeniem fasad budynków, porządkowaniem przestrzeni wiejskiej, renowacją historycznych budynków czy realizacją nowych inwestycji dotyczących infrastruktury wiejskiej czy imprez o charakterze kulturalnym czy rekreacyjnym, ale przede wszystkim odbudową tożsamości i integralności wsi oraz zachowaniem wartości życia wiejskiego, zakorzenionych w jej kulturze i tradycji . Odnowa wsi jest zarówno koncepcją rozwojową, jak również skuteczną metodą rozwoju obszarów wiejskich, uwalniającą jednostki i społeczności od myślenia w kategoriach roszczeniowych, a jednocześnie przesuwającą odpowiedzialność za przyszłość społeczności wiejskiej na nią samą.

Reasumując należy, więc stwierdzić, iż odnowa wsi jest współcześnie ważną napędową siłą rozwoju obszarów wiejskich, skutecznie przeobrażającą tereny nią objęte i stanowiącą istotny składnik procesów rozwojowych na poziomie lokalnym i regionalnym. Zdaniem Ryszarda Wilczyńskiego, uznanego w Polsce autorytetu w tej dziedzinie, odnowa wsi to proces kształtowania warunków życia ludzi na obszarach wiejskich, którego animatorem i podmiotem jest społeczność lokalna. Oddziałuje on na standard życia i jego jakość oraz źródła utrzymania mieszkańców, jednocześnie zachowując tożsamość wsi wyrażającą się wartościami życia wiejskiego, wzmacnianiem i rozwojem dziedzictwa duchowego, kulturowego i materialnego wsi.

2. Odnowa wsi w Polsce na tle doświadczeń regionów Europy Zachodniej

Pierwsze próby zastosowania podejścia typu odnowa wsi w realiach polskich zostały podjęte na Opolszczyźnie w 1996 r. Inspiracją do rozpoczęcia działań w tym zakresie stały się osiągnięcia Nadrenii-Palatynatu - landu partnerskiego dla Opolszczyzny oraz doświadczenia płynące z konkursu "Piękna Wieś" prowadzonego przez wojewodę opolskiego. Uruchomiono Program, którego celem było podjęcie działań na rzecz integracji społeczności wiejskich, utrzymanie wartości życia wiejskiego, waloryzacji przestrzeni wsi w zakresie infrastruktury technicznej i społecznej, krajobrazu, architektury i usług oraz wykonanie przedsięwzięć podnoszących standard życia. Efektem miały być lepsze warunki do osiedlania, inwestowania, rozwoju usług, tworzenia miejsc pracy oraz zarobkowania poza rolnictwem. Wskazano, że istotą Programu jest pobudzenie społeczności sołeckiej i jej zaangażowanie w przedsięwzięcia dotyczące własnej wsi, co będzie skutkować zwiększeniem roli sołectw oraz dekoncentracją wykonania niektórych gminnych zadań. Decydującą rolę w uruchomieniu procesu odnowy odegrał Ryszard Wilczyński - ówczesny Przewodniczący Sejmiku Samorządowego Województwa Opolskiego, obecny Pełnomocnik Zarządu województwa opolskiego ds. Programu Odnowy Wsi.

W latach następnych nastąpił lawinowy wzrost uczestników Programu. W latach 1997 - 1998 przeszkolono w różnej formie ok. 550 osób, a 375 dodatkowych wzięło udział w warsztatach tworzenia strategii rozwoju wsi. W roku 1998 r. miała miejsce pierwsza w kraju - przeprowadzona w tak dużej skali - próba budowy strategii rozwoju na poziomie sołectwa, co okazało się momentem przełomowym, decydującym o sukcesie wdrażania Programu i poszerzaniu skali jego zasięgu w latach następnych. Po reformie ustrojowej Państwa w 1999 r. odnowę wsi włączono w obręb celów Strategii Rozwoju Województwa Opolskiego. Jako element składowy programu reaktywowano konkurs "Piękna Wieś Opolska" (poprzednio prowadzony przez wojewodę opolskiego), do którego zgłosiła się rekordowa liczba 34 gmin (22 wsie i 37 zagród). W roku 2005 liczba uczestników opolskiego programu wynosiła 65 gmin i 347 sołectw.

Doświadczenia województwa opolskiego we wdrażaniu procesów odnowy wsi stały się wielkim impulsem i inspiracją podobnych działań w innych regionach Polski. Udane próby przeniesienia doświadczeń Opolszczyzny na większą skalę zostały najwcześniej podjęte w województwie pomorskim - w roku 2001. Proces odnowy rozpoczęto projektem pilotażowym, w którym uczestniczyło 8 sołectw. Grono uczestników Programu zostało znacznie powiększone dzięki, wpisaniu Pomorskiego Programu Odnowy Wsi do Kontraktu Wojewódzkiego na lata 2001 - 2002 (Priorytet IV, Działanie 2). W roku 2003 na finansowanie Programu przeznaczono kwotę 2,2 mln zł.

Zarówno doświadczenia opolskie i pomorskie, jak również wynikające z podjętych z początkiem obecnej dekady innych przedsięwzięć z zakresu odnowy wsi na mniejszą skalę, przyniosły wiele nadzwyczaj cennych przykładów, pozytywnej mobilizacji społeczności wiejskich, objętych odnową wsi. W licznych przypadkach odnowa wsi okazała się znakomitym antidotum na marazm i patologie społeczne, przyczyniając się do uruchomienia - powolnych z początku - procesów rozwojowych na obszarach, które przez dziesięciolecia znajdowały się poza głównymi nurtami i obszarami rozwoju. Na podkreślenie zasługuje fakt, iż w przypadku programu opolskiego duże korzyści (nawet znaczone materialnymi efektami) przyniosły relatywnie niewielkie nakłady w postaci wsparcia zewnętrznego, które przez zapobiegliwe społeczności wiejskie zostały pomnożone o wkład własny często kilkakrotnie. W niektórych przypadkach dźwignia finansowa polegała na uruchomieniu przez społeczności wiejskie zasobów dziesięciokrotnie większych w stosunku do wysokości dotacji zewnętrznych.

3. Doświadczenia odnowy wsi w województwie śląskim

3. 1 Pilotażowe działania na rzecz odnowy wsi w województwie śląskim

Zainicjowania procesu odnowy wsi w województwie śląskim dokonał Śląski Związek Gmin i Powiatów. W roku 2002 po raz pierwszy podjął działania na rzecz odnowy wsi, uruchamiając w ramach realizowanego od kilku lat programu działań na rzecz rozwoju obszarów wiejskich regionu: Program Pilotażowy "ODNOWA WSI ŚLĄSKIEJ". Pierwsze działania związane z uruchomieniem odnowy wsi zostały zainicjowane przez Związek po podróży informacyjnej grupy samorządowców śląskich do województwa opolskiego w czerwcu 2002 r., która miała na celu poznanie opolskich doświadczeń odnowy wsi.

Za cel pilotażu przyjęto zweryfikowanie doświadczeń odnowy wsi uzyskanych w innych regionach Polski, zainicjowanie procesów odnowy wsi w wybranych obszarach województwa śląskiego oraz przygotowanie jednostek samorządowych i społeczności lokalnych do wykorzystania środków dostępnych w Funduszach Strukturalnych oraz Inicjatywie Wspólnotowej LEADER+. W Programie Pilotażowym celowo przyjęto podejście i metodologię odnowy wsi wzorowaną na przyjętej w programie opolskim. W Programie Pilotażowym początkowo udział wzięły dwa powiaty (gliwicki, cieszyński), sześć gmin (Rudziniec, Gierałtowice, Sośnicowice, Pilchowice, Hażlach, Goleszów) oraz 8 sołectw, położonych na terenie ww. jednostek samorządu terytorialnego. W maju 2003 r. do Programu dołączyła Gmina Suszec (powiat pszczyński) z 2 sołectwami. Do struktury organizacyjnej Programu, po raz pierwszy w Polsce, włączono powiaty, nadając im znaczącą rolę w kreowaniu instrumentów wsparcia sołeckich przedsięwzięć w dziedzinie odnowy wsi. Novum stanowiło także opracowanie tzw. "karty dań", będącej zestawieniem instrumentów wsparcia, możliwych do uruchomienia z poziomów: gminy, powiatu i regionu.
W okresie pierwszego roku trwania programu, wyłonione grupy liderów wiejskich przeszły kompleksowy cykl szkoleniowo-aktywizujący, polegający na:

  • podróży studialnej, której program obejmował prezentację wcześniejszych przykładów i doświadczeń opolskiej odnowy wsi;
  • wizjach lokalnych sołectw przez moderatorów Programu;
  • dwudniowych warsztatach strategicznych "Planowanie w procesie odnowy wsi";
  • warsztatach z budowy i zarządzania projektami;
  • warsztatach nt. planowania przestrzennego wsi i kształtowania krajobrazu wiejskiego;

W kolejnym okresie odbywały się szkolenia informujące o możliwościach finansowania drobnych przedsięwzięć na obszarach wiejskich, spotkania nt. instrumentów wsparcia odnowy wsi oraz konsultacje problemowe z moderatorami i ekspertami z dziedziny odnowy wsi. Pierwszy rok działalności grup liderów wiejskich w odnowie wsi został podsumowany I Dorocznym Spotkaniem Grup Odnowy Wsi (Ustroń, listopad 2003).

W ramach realizowanego przez Związek pilotażu działaniami inicjującymi proces odnowy wsi objęto w sumie grupę ok. 14 tys. mieszkańców wsi, a zdobyte dotychczasowe doświadczenia w 10 sołectwach objętych pilotażem, doświadczenie uznano za bardzo korzystne. Na podkreślenie zasługuje skutecznie dokonana integracja społeczności wiejskich, choć w niektórych przypadkach nie obyło się bez konfliktów. Grupy liderów wiejskich wykazały dużą przedsiębiorczość i kreatywność, realizując przedsięwzięcia bez większego wsparcia finansowego, pochodzącego z zewnątrz. Ciekawym rozwiązaniem okazał się uruchomiony w Powiecie Gliwickim konkurs ekologiczny pn. "Sołectwo przyjazne środowisku". Po około 15 miesiącach realizacji pilotażu, niektóre sołectwa osiągnęły już stosunkowo zaawansowany poziom realizacji procesu odnowy.

W konsekwencji przeprowadzonej przez Związek w ostatnim kwartale 2003 r. ankiety nt. potrzeby uruchomienia szerszego, regionalnego programu odnowy wsi w województwie śląskim, która wykazała bardzo duże zainteresowanie gmin i sołectw takim programem, prowadzono intensywne rozmowy nad potrzebą uruchomienia programu regionalnego, który mógłby objąć większą grupę zainteresowanych sołectw. W dniu 17 września 2004 r. doszło do podpisania pierwszej umowy o współpracy pomiędzy Województwem Śląskim a Śląskim Związkiem Gmin i Powiatów przy realizacji cyklu szkoleniowo-aktywizującego pilotażowego etapu ŚLĄSKIEGO PROGRAMU ODNOWY WSI.

Programem tym do końca 2005 r. zostało objętych łącznie 50 wsi (10 sołectw uczestniczących w programie pilotażowym - tzw. Komponent A oraz dodatkowo 40 innych wsi z obszaru województwa śląskiego - tzw. Komponent B).

Mapka przedstawiająca gminy biorące udział w pilotażowym etapie ŚPOW
w okresie październik 2004 - maj 2005
  gminy z 2 sołectwami w ŚPOW
  gminy z 1 sołectwem w ŚPOW
   

Od końca października 2004 r. rozpoczęto realizację cyklu szkoleniowo-aktywizującego, w ramach którego do końca grudnia 2005 r. zrealizowano następujące przedsięwzięcia:

  • 2 dwudniowe podróże studyjne do województwa opolskiego w celu zapoznania się z doświadczeniami programu odnowy wsi realizowanego w województwie opolskim (październik 2004 r.),
  • 10 wizji terenowych grupy 40 sołectw włączonych do Programu - tzw. KOMPONENT B (październik 2004 r. - luty 2005 r.),
  • cykl 10 dwudniowych warsztatów strategicznych pn. "Planowanie w procesie odnowy wsi" zakończonych wypracowaniem części dokumentacji niezbędnej do Działania 2.3 SPO "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich" (a obejmującej takie zagadnienia jak: elementy planu rozwoju miejscowości: kierunki rozwoju - plany i programy odnowy wsi, analizy zasobów wsi, analizy mocnych i słabych stron wsi oraz szans i zagrożeń), (październik 2004 r.- luty 2005 r.),
  • cyklu 7 szkoleń nt. wypełniania wniosku i sporządzania dokumentacji do działania 2.3 "Odnowa wsi…" zawartego w SPO "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich" - szkolenia zorganizowano na obszarze całego województwa (luty 2005 r.),
  • informacja nt. pilotażowego etapu Śląskiego Programu Odnowy Wsi podczas 7 spotkań w ramach akcji "Czas na odnowę" organizowanej przez Krajowe Stowarzyszenie Sołtysów w województwach: śląskim, świętokrzyskim i łódzkim (marzec - maj 2005 r.),
  • cyklu 10 warsztatów nt. budowania i zarządzania projektami (marzec - maj 2005 r.),
  • uruchomienie strony internetowej www.odnowawsi.pl (maj 2005 r.),
  • indywidualne konsultacje projektów, dokumentacji i wniosków projektowych do Działania 2.3 (kwiecień - maj 2005 r.),
  • II edycja Konkursu "Piękna Wieś Województwa Śląskiego" (kwiecień-listopad 2005 r.),
  • 4 spotkania terenowe nt. instrumentów wsparcia grup odnowy wsi (maj 2005 r.).
  • II Doroczne Spotkanie Grup Odnowy Wsi (grudzień 2005 r.)

W ciągu 8 miesięcy realizacji regionalnego Śląskiego Programu Odnowy Wsi przeprowadzono łącznie około 61 dni szkoleniowych (około 290 godzin zajęć szkoleniowych), w większości na terenie wsi biorących udział w programie. Przeszkolono grupę około 220 osób - liderów wiejskich oraz urzędników samorządowych, zajmujących się tematyką odnowy wsi. Efektem prac warsztatowych było powstanie 40 wiejskich strategii rozwoju, z których większość została wykorzystana jako dokumentacja w Działaniu 2.3 SPO.

W pierwszej połowie 2004 r. we współpracy z Instytutem Budownictwa i Architektury Krajobrazu Akademii Rolniczej we Wrocławiu Śląski Związek Gmin i Powiatów zainicjował pierwsze w województwie śląskim prace z zakresu planowania i zagospodarowania przestrzennego dotyczące konkretnych wsi. Przedsięwzięcie to było konsekwencją wizyty przedstawicieli samorządów lokalnych oraz liderów wiejskich skupionych wokół idei odnowy wsi w województwie śląskim w Akademii Rolniczej we Wrocławiu w marcu 2004 r. Delegacja ta obejrzała wystawę kilkudziesięciu prac, zrealizowanych na terenie województw dolnośląskiego oraz opolskiego. Celem tych prac było promowanie ochrony krajobrazu wiejskiego oraz racjonalne kształtowanie przestrzeni objętych pracami wsi. Do pilotażowego opracowania w woj. śląskim wybrano wieś Kisielów, uczestniczącą wcześniej w sposób bardzo aktywny w Programie Pilotażowym "ODNOWA WSI ŚLĄSKIEJ".

Pierwszy etap realizacji Śląskiego Programu Odnowy Wsi został podsumowany w trakcie II Dorocznego Spotkania Grup Odnowy Wsi w Ustroniu (2-3 grudnia 2005 r.). Podczas tego 2-dniowego zjazdu przedstawiciele grup odnowy wsi spotkali się celem wymiany doświadczeń z moderatorami, ekspertami i innymi osobami, które uczestniczyły w dotychczasowych pracach w ramach odnowy wsi w województwie śląskim.

Śląskie doświadczenia odnowy wsi zostały zaprezentowane przez Ferdynanda Morskiego, Dyrektora Biura Śląskiego Związku Gmin i Powiatów, na II Polskim Kongresie Odnowy Wsi w dniach 5-7 maja 2004 r. w Szymbarku w województwie pomorskim oraz na I Powiatowym Kongresie Odnowy Wsi w dniu 19 września 2004 r. w Nysie (województwo opolskie). W obydwu w/w wydarzeniach uczestniczyły delegacje liderów wiejskich z województwa śląskiego, przedstawiciele Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego oraz Śląskiego Związku Gmin i Powiatów.

3. 2. "Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego" w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich"

W kwietniu 2005 r. Zarząd Województwa Śląskiego uruchomił konkurs na dofinansowanie realizacji projektów w Działaniu 2.3 "Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego" w ramach Sektorowego Program Operacyjnego "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich" z pulą alokacji rzędu 18,7 mln zł. W konkursie tym zgłaszano przedsięwzięcia inwestycyjne z zakresu odnowy wsi o wartości do 450 tyś. zł, przy maksymalnym poziomie dofinansowania rzędu 80% wysokości kosztów kwalifikowanych projektu. Działanie 2.3 było jednym z trzech działań, których decyzje o akceptacji projektów były podejmowane na poziomie regionalnym.

Podsumowanie konkursu w Działaniu 2.3 "Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego" w województwie śląskim przedstawia poniższa tabela.

Część I
1a Gminy uprawnione do uzyskania dofinansowania
Liczba
118
1b Gminy uprawnione, które złożyły wnioski
Liczba
61
2 Gminy które złożyły wnioski (1b) do ogółu Gmin uprawnionych (1a)
% (1b/1a)
51,6
3a Złożone wnioski
Liczba
130
3b Wnioski złożone przez Gminy
Liczba
130
3c Wnioski złożone przez Instytucje Kultury
Liczba
0
4 Ilość Gmin, które złożyły wnioski
Liczba
61
5 Ilość Gmin, które złożyły wnioski do ogółu gmin uprawnionych
% (4/1a)
51,6
6 Wnioski odrzucone
Liczba
22
7 Wnioski poprawne
Liczba
108
8 Ilość gmin, które złożyły poprawne wnioski
Liczba
58
9 Ilość Gmin, które złożyły poprawne wnioski do ogółu uprawnionych Gmin
% (8/1a)
49,15
10 Wnioski poprawne do wniosków ogółem
% (7/3a)
83,07
11 Wnioski poprawne, które uzyskały kryterium regionalne
Liczba
108
12a Wnioski, które uzyskały dofinansowanie
Liczba
88
12b Wnioski Instytucji Kultury, które uzyskały dofinansowanie
Liczba
0
13 Wnioski, które uzyskały dofinansowanie ze względu na punkt regionalny
Liczba
108
14 Minimalna ilość punktów pozwalająca na otrzymanie dofinansowania
Liczba
3
15 Wnioski, które nie uzyskały dofinansowania ze względu na brak środków
Liczba
20
16 Łączna kwota dofinansowania unijnego (EFOiGR) projektów ogółu złożonych wniosków
29 828 615,22
17 Łączna kwota dofinansowania unijnego (EFOiGR) projektów poprawnych
24 850 859,60
18 Łączna kwota dofinansowania Unijnego (EFOiGR) projektów, które otrzymały dofinansowanie
18 604 432,80
19 Środki do dyspozycji
18 736 089,29
20 Środki niezbędne aby dofinansować wszystkie poprawne wnioski
24 850 859,60
21 Niedobór środków
Zł (20-19)
6 114 770,31
22 Średnia kwota dofinansowania EFOiGR ogółu projektów
Zł (16/3)
229 450,88
23 Średnia kwota dofinansowania EFOiGR poprawnych projektów
ZŁ (17/7)
230 100,55
24 Średnia kwota dofinansowania poprawnych projektów, które otrzymały dofinansowanie
Zł (18/12a)
211 414,01

Część II
L.p Wnioski wg kategorii
Wnioski złożone
Wnioski które uzyskały dofinansowanie
Liczba
% ogółu
Liczba
% ogółu
1 Budowa, adaptacja lub remont połączony z modernizacją oraz wyposażenie obiektów publicznych pełniących funkcje kulturalne
41
31,5
28
31,8
2 Infrastruktura rekreacyjna, sportowa oraz turystyczna, w tym systemy informacji wizualnej
37
28,6
25
28,5
3 Kształtowanie i zagospodarowanie centrów wsi, urządzanie terenów zielonych i wypoczynkowych oraz zagospodarowanie zbiorników i cieków wodnych
50
38,5
33
37,5
4 Wyburzenie i rozbiórka zdewastowanych budynków i budowli publicznych, jeżeli niemożliwe jest ich odnowienie i dalsze użytkowanie
0
0
0
0
5 Kultywowanie tradycji społeczności lokalnych oraz tradycyjnych zawodów
1
0,7
1
1,1
6 Rewitalizacja lub adaptacja obiektów zabytkowych połączona z ich remontem, użytkowanych na cele publiczne oraz odnowienie lub konserwacja lokalnych pomników historycznych i miejsc pamięci
1
0,7
1
1,1
7 Zakup i odnowienie nie użytkowanych obiektów charakterystycznych dla tradycji budownictwa regionu i ich adaptacja na cele publiczne
0
0
0
0
RAZEM
-
100
-
100

4. Przykłady przedsięwzięć w ramach odnowy wsi w Województwie Śląskim


IZBA OD STARKI w CHUDOWIE
W budynku "Starej szkoły" w Chudowie mieszkańcy założyli Izbę Regionalną, w której oglądać można wystrój i wyposażenie pomieszczeń tradycyjnych, wiejskich chat oraz bogatą kolekcję starych - często zabytkowych przedmiotów codziennego użytku z przełomu XIX i XX wieku. Izbę założono zarówno z myślą o przodkach, po których pamiątki znajdują godne miejsce przechowywania, jak również o przyszłych pokoleniach, które kiedyś będą mogły przekonać się, jak żyli Ślązacy zamieszkujący tereny Chudowa. Co służyło gospodyni domowej?, jakimi narzędziami posługiwał się cieśla?, jakie przedmioty były traktowane w starych czasach jako podstawowe, a jakie były zbytkiem?

Projekt "Izba od Starki" zwyciężył w kategorii "Najlepsze przedsięwzięcie odnowy wsi" w edycji 2005 konkursu "Piękna Wieś Województwa Śląskiego"

Lokalizacja: Chudów (Gmina Gierałtowice), ul. Szkolna 52, telefon 032 2386975, opiekun Izby od Starki - p. Monika Organiściok

SUSZECKIE JARMARKI PRZEDŚWIĄTECZNE
"Suszecki Jarmark Przedświąteczny" jest samodzielną inicjatywą Grupy Odnowy Wsi Suszec, pod przewodnictwem sołtysa wsi, która pozwala wyzwolić inicjatywę społeczną mieszkańców, odbudować społeczeństwo obywatelskie oraz aktywizować grupy społeczne (przede wszystkim rolników). Jarmark jako inicjatywa lokalna, w swojej pierwotnej formule ma nawiązywać do dawnego "Prawa Targowego" nadawanego miejscowościom o znacznej samodzielności. Każda edycja Jarmarku jest adresowana do mieszkańców wsi, jak i przyjezdnych - mieszkańców sąsiednich wsi (Kryry, Rudziczka, Woszczyce, Zgoń), jak również miast (Żory, Pszczyna, Katowice).

Dobra zabawa przy straganach zwanych tutaj "sztandami" oraz budowanie pozytywnego klimatu przez liderów, stały się okazją do stworzenia lokalnego, nieformalnego forum wymiany myśli. Jarmark staje się miejscem spotkań towarzyskich, budującym i wzmacniającym osłabione przez zdobycze cywilizacyjne (np. telewizja) więzi społeczne. Jest również odtworzeniem centrum miejscowości. Po drugiej edycji jarmarku, zauważono elementy samopodtrzymywania się idei. Jarmark zaczyna być potrzebny mieszkańcom - wystawcom, jak i jest oczekiwany przez odwiedzających.

Sołectwo Suszec zajęło II miejsce w kategorii "Najpiękniejsza wieś" w edycji 2004 konkursu "Piękna Wieś Województwa Śląskiego"

Lokalizacja: Suszec (Gmina Suszec), plac przy Kościele, kontakt - p. Tadeusz Paszek, tel. 032 4488045

MUSZLA KONCERTOWA w STANICY
Projekt miał na celu stworzenie wielofunkcyjnego miejsca spotkań dla mieszkańców i obejmował obok budowy muszli koncertowej również przygotowanie miejsca spotkań z rożnem i placyku zabaw dla dzieci. Wszystkie prace projektowo-budowlano-adaptacyjne zostały wykonane nieodpłatnie przez członków organizacji wiejskich (KGW, OSP, LKS) oraz innych mieszkańców wsi Stanica. Przedsięwzięcie wsparli lokalni przedsiębiorcy, a Urząd Gminy w Pilchowicach udzielił wsparcia finansowego na zakup materiałów budowlanych. Dzięki powstaniu tego obiektu mieszkańcom łatwiej jest realizować zadania wynikające z wizji sołectwa "Stanica - stanicą przyjazną wszystkim", w tym w szczególności organizowanie imprez o charakterze kulturalno-rekreacyjnym, np. festynów rodzinnych oraz dożynek i turniejów wiejskich.

Nowym pomysłem grupy odnowy wsi, realizowanym od roku 2005 jest cykliczny Przegląd Twórczości Ludowej "Stanicka Lipa", który cieszył się dużym zainteresowaniem nie tylko mieszkańców Stanicy, ale również wsi ościennych i innych osób mieszkających poza terenem Gminy Pilchowice. Projekt ten będzie dalej rozbudowywany przy pomocy środków Unii Europejskiej w ramach działania 2.3 "Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego"

Wieś Stanica została wyróżniona w kategorii "Najpiękniejsza wieś" edycji 2005 konkursu "Piękna Wieś Województwa Śląskiego"

Lokalizacja: Stanica (Gmina Pilchowice), ul. Dworcowa (przy boisku sportowym), kontakt - p. Jolanta Kowol, tel. 032 2356239

NASZA SWIETLICA w LISOWICACH
Przedsięwzięcie "Nasza Świetlica" powstało z inicjatywy członków KGW w Lisowicach. Celem projektu było zaspokojenie potrzeb kulturalnych mieszkańców Lisowic oraz rozwijanie tożsamości lokalnej przy jednoczesnym pobudzaniu aktywności społecznej. Projekt polegał na adaptacji pomieszczenia w budynku wielofunkcyjnym na miejsce wspólnych spotkań organizacji wiejskich i mieszkańców Lisowic. Wszelkie prace w zakresie: usług transportowych, robót stolarskich, wodnokanalizacyjnych i elektrycznych zostały wykonane nieodpłatnie przez mężów gospodyń z KGW, którzy przepracowali łącznie ponad 2000 godzin.

Obecnie świetlica ta jest jedynym miejscem spotkań członków KGW oraz pozostałych organizacji działających w miejscowości Lisowice takich jak: Ochotnicza Straż Pożarna, Kółko Rolnicze, Ludowy Zespół Sportowy. Odbywają się tam imprezy okolicznościowe np.: "Dzień Seniora", "Jasełka", "Dzień Matki", zajęcia aerobiku, spotkania młodzieży i wiele innych.

Projekt "Nasza Świetlica" zajął II miejsce w kategorii "Najlepsze przedsięwzięcie odnowy wsi" w edycji 2005 konkursu "Piękna Wieś Województwa Śląskiego"

Lokalizacja: Lisowice (Gmina Pawonków), ul. Mickiewicza (obok Szkoły Podstawowej), kontakt - p. Renata Piosek, tel. 034 3534100

5. Perspektywy rozwoju odnowy wsi jako działania współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej

Z momentem wejścia Polski do Unii Europejskiej pojawiła się możliwość współfinansowania ze środków unijnych wielu przedsięwzięć, których celem jest rozwiązywanie nabrzmiałych problemów i sprostanie wyzwaniom stojącym przed obszarami wiejskimi, zarówno w skali całego kraju, jak też w Województwie Śląskim. Na rozwój obszarów wiejskich w Polsce w latach 2004-2006 przeznaczono kwotę wsparcia unijnego w wysokości 2,8664 mld euro, przy maksymalnym poziomie dofinansowania sięgającym do 100% kosztów kwalifikowanych.

Przedsięwzięcia typu odnowa wsi mogły uzyskać wsparcie przez środki ujęte w Działaniu 2.3. "Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego" w Sektorowym Programie Operacyjnym (SPO) "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich", przy czym znaczna ich część została rozdysponowana już w roku 2005.

Kolejną możliwością wsparcia rozwoju obszarów wiejskich są środki na rozwój infrastruktury wiejskiej zawarte w Regionalnym Programie Operacyjnym dla Województwa Śląskiego, stanowiącym komponent w Zintegrowanym Programie Operacyjnym Rozwoju Regionalnego (ZPORR) na lata 2004-2006. Środki te jednak nie są bezpośrednio przeznaczone na oddolny, endogeniczny rozwój społeczności wiejskich, choć mogą stanowić wsparcie działań, podejmowanych w ramach odnowy wsi.

Pod koniec 2004 r. pojawiło się kolejne źródło finansowania rozwoju obszarów wiejskich w postaci Działania 2.7 "Program Pilotażowy LEADER+", zawartego również w ramach ww. SPO "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich". Ideą tego działania jest wspieranie tworzenia i realizacji lokalnych strategii rozwoju obszarów wiejskich, służących podniesieniu atrakcyjności tych obszarów jako miejsca zamieszkania i prowadzenia działalności gospodarczej oraz finansowanie tworzenia partnerstw trójsektorowych (tzw. LAG - Lokalnych Grup Działania), realizujących projekty wynikające z założeń zintegrowanej strategii rozwoju obszarów wiejskich (ZSROW). W województwie śląskim powstaje obecnie 8 Lokalnych Grup Działania.

W świetle ram finansowych Unii Europejskiej na lata 2007-2013 przewiduje się znacząco większe środki finansowe na wsparcie rozwoju obszarów wiejskich w stosunku do środków na lata 2004-2006. W aktualnych projektach zmian Wspólnej Polityki Rolnej UE przewiduje się utworzenie odrębnego Funduszu Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFROW). W ramach tego funduszu zostaną przewidziane środki na działania z zakresu odnowy wsi oraz typu LEADER+.

Lokalne Grupy Działania zawiązane na terenie województwa Śląskiego
Legenda:
  • Spichlerz Górnego Śląska: edukacja, innowacja i rozwój
  • Partnerstwo Północnej Jury
  • Razem na Wyżyny
  • Perła Jury
  • Partnerstwo narzędziem zrównoważonego rozwoju Zielonego wierzchołka Śląska
  • Lyskor
  • Związek Międzygminny ds. Ekologii
  • Żywiecka Fundacja Rozwoju
  • 6. Uzasadnienie realizacji regionalnego programu odnowy wsi jako odrębnego działania Samorządu Województwa Śląskiego

    Realizowanie Programu Odnowy Wsi Województwa Śląskiego w skali regionalnej w województwie śląskim oznacza skuteczne przeciwstawienie się istniejącym i przyszłym zagrożeniom dla obszarów wiejskich, związanych z wyczerpywaniem się możliwości wynikających z klasycznego rolnictwa jako dotychczasowej bazy gospodarczej obszarów wiejskich wobec silnej konkurencji zewnętrznej, utratą wielu miejsc pracy dla mieszkańców wsi w dotychczasowym przemyśle, a także z peryferyjnym usytuowaniem licznych obszarów wiejskich wobec aglomeracji miejskich województwa śląskiego. Program Odnowy Wsi Województwa Śląskiego skutecznie przeciwstawia się także szeroko występującym wewnętrznym słabościom wielu obszarów wiejskich - bierności, dezintegracji wielu społeczności wiejskich, uzależnieniu od dotacji zewnętrznych, upadku wielu wartościowych lokalnych tradycji i wzorców w sferze architektury, obyczaju, aktywności społecznej oraz stale narastającemu chaosowi zabudowy i całej przestrzeni wiejskiej

    Programy odnowy wsi, tam gdzie dotychczas były realizowane, okazały się niezwykle skuteczną koncepcją i metodą rozwoju obszarów wiejskich; przy niewielkiej ilości środków mobilizowały one liczne społeczności wiejskie do dużej aktywności, generując znaczące efekty o silnym znaczeniu prorozwojowym. Poprzez uruchomienie dużych, często uśpionych dotychczas potencjałów wewnętrznych ludności wiejskiej, przy niewielkich relatywnie środkach zewnętrznych ulokowanych w odnowę wsi, działania te przyniosły wiele wymiernych rezultatów, uruchomiły i w wielkim stopniu zdynamizowały aktywność społeczności wiejskich, a także na wielu obszarach zmieniły w istotnym stopniu sytuację gospodarczą wsi, zwłaszcza tych które w nieco dłuższym okresie czasu uczestniczyły w procesie odnowy. Jednocześnie odnowa wsi okazała się efektywną alternatywą wobec drogich i często mało skutecznych krajowych programów sektorowych, skupionych wyłącznie na rolnictwie, uruchamianych i zarządzanych centralnie, przy zdecydowanej dominacji podejścia odgórnego.

    Znaczenie odnowy wsi polega jednak przede wszystkim na tym, iż przekształca ona pasywne i nastawione dotychczas roszczeniowo społeczności w aktywnych i świadomych aktorów życia społecznego, kulturalnego i gospodarczego. Oznacza to przyjęcie całkowicie nowej filozofii rozwoju z opartego na mało racjonalnym rozdawnictwie środków publicznych w przemyślane lokowanie stosunkowo niewielkich kwot pieniężnych celem budowania potencjału społeczności wiejskich, jego uruchamiania i uzyskiwania ostatecznie dużych efektów merytorycznych, dzięki wykorzystaniu mechanizmu dźwigni finansowej i gospodarczej.

    Warunkiem do uzyskania tych efektów jest jednak zaangażowanie samorządowych władz publicznych, obejmujących obszar wsi uczestniczącej w procesie rozwoju, tj. gminy, a także powiatu, unikanie bądź też skuteczne rozwiązywanie konfliktów (np. politycznych, personalnych), które mogą się pojawić, efektywne uruchomienie i konsekwentne stosowanie instrumentów wsparcia odnowy wsi ze strony gminy, powiatu i województwa, właściwego doboru i zaangażowania liderów wiejskich, profesjonalnego wsparcia przy pozyskiwaniu środków zewnętrznych (zwłaszcza unijnych).

    Należy również mieć na względzie, że odnowa wsi jest procesem wieloletnim, przechodzącym przez szereg faz , a pozytywne efekty osiągane są na ogół w dłuższym okresie czasu. Stąd też konieczne jest długotrwałe, pozytywne zaangażowanie władz lokalnych i ich patronat nad działaniami grup odnowy wsi.

    Bardzo istotne jest również stałe wsparcie ze strony samorządu województwa, przejawiające się zarówno we włączeniu odnowy wsi do procesów i programów wskazujących kierunki rozwoju regionu oraz uruchomieniu skutecznych instrumentów wsparcia (w tym również finansowych). Rozwój województwa śląskiego nie może pozostawiać na uboczu obszarów wiejskich, ponieważ stanowią one obszarowo 43% powierzchni całego województwa, a zamieszkuje na nich około 900 tyś. ludzi, czyli około 21% ludności województwa.

    W listopadzie 2003 r. Śląski Związek Gmin i Powiatów przeprowadził badanie ankietowe, dotyczące stopnia zainteresowania odnową wsi w województwie śląskim, w kontekście pojawiających się możliwości rozszerzenia Programu Pilotażowego "Odnowa Wsi Śląskiej" na skalę regionalną. Spośród 118 gmin o charakterze wiejskim w województwie zainteresowanie odnową wsi wyraziło 53, zgłaszając przy tym grupę ponad 200 sołectw gotowych do rozpoczęcia procesu odnowy. Biorąc pod uwagę typowo miejski stereotyp województwa śląskiego oraz ciągle niewielki stopień znajomości idei odnowy wsi należy uznać tę grupę zgłoszonych gmin i sołectw za bardzo znaczącą.

    Na podstawie przeprowadzonej wśród gmin Komponentu B w 2005 r. ankiety ewaluacyjnej podsumowującej cykl aktywizująco-szkoleniowy, zbadano przydatność pilotażowego etapu Śląskiego Programu Odnowy Wsi dla rozwoju działań społecznych typu odnowa wsi. Ankieta ta przyniosła dominację bardzo pozytywnych sygnałów wskazujących zdecydowanie na jego potrzebę.

    7. Komplementarność regionalnego programu odnowy wsi w stosunku do innych programów Samorządu Województwa Śląskiego oraz odpowiednich programów krajowych

    Program Odnowy Wsi Województwa Śląskiego na lata 2006-2010 jest komplementarny w stosunku do innych działań Samorządu Województwa Śląskiego oraz programów krajowych. W szczególności zaś uzupełnia on inwestycyjny nurt wsparcia działań typu odnowa wsi, rozpoczęty w województwie śląskim na przełomie kwietnia i maja 2005 r. w ramach Działania 2.3 "Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego" Sektorowego Programu Operacyjnego "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich" o ten zakres inwestycji, który nie występuje w powyższym działaniu, a związany jest z inwestycjami nisko-budżetowymi na poziomie sołectwa. Program ten w znacznie większym stopniu niż program sektorowy uwzględnia aktywność i zaangażowanie społeczności lokalnych, wychodząc tym samym naprzeciw idei odnowy wsi, płynącej z wieloletnich doświadczeń zarówno krajowych jak i europejskich. Ważnym elementem uzupełniającym jest również uspołeczniony charakter realizowanych przedsięwzięć na obszarach wiejskich i niezwykle wysoka efektowność relatywnie niewielkich środków finansowych angażowanych w projekty grup odnowy wsi.

    Ponadto główne cele i założenia Programu są zgodne z kierunkami działań zawartych w następujących dokumentach programowych:

    • Propozycją Wstępnego projektu Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007-2013
    • Strategią Rozwoju Województwa Śląskiego na lata 2000-2020 przyjętą 4 lipca 2005 przez Sejmik Województwa Śląskiego Uchwałą nr II/37/6/2005
    • Strategią rozwoju turystyki w województwie śląskim na lata 2004-2013
    • Propozycją Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 opracowaną przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi
    • Narodowym Planie Rozwoju na lata 2004-2006 (NPR), przyjętym przez Rząd RP w 2003 r. oraz Programach Operacyjnych realizowanych w jego ramach, głównie Sektorowym Programie Operacyjnym "Restrukturyzacja i Modernizacja Sektora Żywnościowego oraz Rozwój Obszarów Wiejskich"
    • Projektem "Narodowej Strategii Spójności na lata 2007-2013"
    • Zaktualizowanym Wojewódzkim Programem Operacyjnym Województwa Śląskiego na rok 2004 obowiązującym w latach 2005-2006.
    Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego
    ul. Ligonia 46, 40-037 Katowice