"Program Odnowy Wsi Województwa Śląskiego na lata 2006-2010"

V. Program Odnowy Wsi Województwa Śląskiego

1. Cele i założenia Programu

Program Odnowy Wsi Województwa Śląskiego stanowi kontynuację działań na rzecz odnowy wsi w województwie śląskim, rozpoczętą w ramach Programu Pilotażowego "Odnowa Wsi Śląskiej". Działania te rozwinięto w ramach komponentu "B" pilotażowego etapu ŚPOW w okresie wrzesień 2004 - grudzień 2005 r. oraz dwóch edycji konkursu "Piękna Wieś Województwa Śląskiego" z lat 2004 i 2005. Ideą, która przyświeca rozwijaniu Programu Odnowy Wsi Województwa Śląskiego jest pobudzenie procesu tworzenia na terenach wiejskich formalnych i nieformalnych struktur organizacyjnych (tzw. grup odnowy wsi), opartych na oddolnej inicjatywie mieszkańców, zdolnych do szeroko rozumianej działalności z zakresu odnowy wsi oraz zachowania dziedzictwa kulturowego na poziomie własnej wsi czy sołectwa.

Zakładane przedsięwzięcia z zakresu odnowy wsi można podzielić na dwie grupy - tzw. przedsięwzięcia nieinwestycyjne i inwestycyjne. Pierwsza grupa polega na realizacji niezbyt na ogół kosztownych projektów, których celem jest integracja społeczności wiejskiej, przywrócenia zapomnianych świąt oraz tradycji, promocja wsi, spotkania mieszkańców oraz organizowania różnego rodzaju imprez na wsi. Przykładem tego rodzaju przedsięwzięć są np. Suszeckie Jarmarki Przedświąteczne (Suszec), mistrzostwa Rzeczypospolitej w strzelaniu z kuszy historycznej (Chudów), zawody strażackie (Kryry), Wiejskie Wielkoczwartkowe Fakle (Stanica, gmina Pilchowice) obrzędy dożynkowe, redyk (Korbielów, gm. Jeleśnia) itp. Przedsięwzięcia nieinwestycyjne pełnią ważną funkcję integracyjną w ramach społeczności sołeckiej. Grupa druga koncentruje się na realizacji projektach inwestycyjnych. Przykładem drugiego rodzaju przedsięwzięć jest tworzenie muzeów wiejskich, izb pamięci, takich jak np. Izba Regionalna (Chudów) czy też przedsięwzięć realizowanych w ramach wyżej wspomnianego Działania 2.3 tj. projekt "Kisielów oknem na Beskidy" - rozbudowa istniejących terenów sportowo-rekreacyjnych na terenie sołectwa Kisielów (gmina Goleszów) itp.

Głównym celem Programu jest zintegrowanie społeczności wiejskiej oraz pobudzenie aktywności mieszkańców wsi poprzez stymulowanie i wspomaganie oddolnych inicjatyw rozwojowych oraz stworzenie odpowiednich mechanizmów i instrumentów wsparcia odnowy i rozwoju wsi. Tak rozumiany cel główny zostanie osiągnięty poprzez realizację następujących celów szczegółowych:

1. Zainicjowanie i wdrożenie procesów odnowy wsi w stopniowo zwiększanej grupie sołectw z obszaru województwa śląskiego w oparciu o śląski model odnowy wsi;
2. Zachowanie dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego obszarów wiejskich województwa oraz wykorzystanie walorów przyrodniczych i kulturowych do tworzenia produktu lokalnego wspierającego rozwój tych obszarów;
3. Przygotowanie sołectw, gmin i powiatów z obszaru województwa śląskiego do wykorzystania środków finansowych dostępnych w ramach Funduszy Strukturalnych w latach 2007-2013 oraz innych źródeł zewnętrznych finansujących rozwój obszarów wiejskich;
4. Uzyskanie efektów synergii z innymi mechanizmami wsparcia rozwoju obszarów wiejskich, w tym w szczególności z działaniami typu "Leader+".

Efektem Programu ma być uruchomienie trwałego i samopodtrzymującego się rozwoju społeczności wiejskich na obszarze wybranych gmin i powiatów z założeniem ich oddziaływania na bliższe i dalsze obszary wiejskie poprzez promieniowanie najlepszych wzorców odnowy wsi. Założeniem jest tu przy tym położenie nacisku na jakość procesu odnowy wsi i jego wsparcia tak, aby modelowe wzorce odnowy wsi i najlepsze sołectwa mogły skutecznie oddziaływać na sąsiednie i dalsze obszary wiejskie województwa śląskiego.

Beneficjentami Programu będą społeczności wiejskie reprezentowane przez grupy odnowy wsi.

Program będzie akcentował współpracę powstałych lub istniejących stowarzyszeń, fundacji i innych organizacji społecznych w ramach działań odnowy konkretnej wsi oraz na rzecz zachowania dziedzictwa kulturowego z władzami samorządowymi gminy, powiatu i regionu.

Głównymi partnerami dla Samorządu Województwa Śląskiego przy realizacji Programu będą: Śląski Związek Gmin i Powiatów, który zainicjował proces odnowy wsi w regionie oraz Śląski Ośrodek Doradztwa Rolniczego z siedzibą w Częstochowie, posiadający bogate doświadczenia we współpracy z mieszkańcami wsi, jak również samorządy gminne i powiatowe, które wyrażą wolę przystąpienia do Programu.

2. Podstawy prawne

Podstawą prawną uruchomienia Programu są zarówno ustawy określające ramy kompetencyjne funkcjonowania samorządu wojewódzkiego w Polsce, ustawy i rozporządzenia określające ramy prawne polityki Państwa w odniesieniu do obszarów wiejskich i rolnictwa, jak również różnorodne akty prawa miejscowego stanowionego przez organy Samorządu Województwa Śląskiego. W szczególności są to:

1. Art.11 ust.2 pkt.1, 3, 5, 7, 8 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorządzie województwa, tekst jedn. Dz.U.01.142.1590 z późn. zmianami).
   
   Zgodnie z ustawą o samorządzie województwa z dnia 5 czerwca 1998r. samorząd województwa prowadzi politykę rozwoju województwa, na którą składa się m.in.: tworzenie warunków rozwoju gospodarczego, w tym kreowanie rynku pracy; pozyskiwanie i łączenie środków finansowych: publicznych i prywatnych, w celu realizacji zadań z zakresu użyteczności publicznej; racjonalne korzystanie z zasobów przyrody oraz kształtowanie środowiska naturalnego, zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju; wspieranie rozwoju kultury oraz ochrona i racjonalne wykorzystanie dziedzictwa kulturowego; promocja walorów i możliwości rozwojowych województwa.
   
   
2. Uchwała nr II/37/6/2005 Sejmiku Województwa Śląskiego z 4 lipca 2005r. w sprawie przyjęcia "Strategii Rozwoju Województwa Śląskiego na lata 2000-2020".
   
   Prowadzenie polityki rozwoju województwa poprzez właściwe kształtowanie obszarów wiejskich wymaga odpowiedniego instrumentu działania. Narzędziem takim będzie "Program Odnowy Wsi Województwa Śląskiego na lata 2006-2010", który pozwoli na realizację Strategii Rozwoju Województwa Śląskiego na lata 2000-2020 (cel strategiczny III: wzrost innowacyjności i konkurencyjności gospodarki, kierunek działań 4: modernizacja sektora rolno - spożywczego i rozwijanie działalności pozarolniczej; a także cel strategiczny IV: Poprawa jakości środowiska naturalnego oraz kulturowego, oraz zwiększenie atrakcyjności przestrzeni; kierunek działań 4: Kształtowanie ośrodków wiejskich).
   
   
3. Uchwała nr 1135/163/II/2004 Zarządu Województwa Śląskiego z dnia 06.07.2004 w sprawie przyjęcia regulaminu i przystąpienia do organizacji konkursu "Piękna wieś województwa śląskiego"
   
   
4. Uchwała nr 1587/183/II/2004 Zarządu Województwa Śląskiego z dnia 14.09.2004 w sprawie współorganizacji cyklu szkoleń dla liderów wiejskich w ramach Śląskiego Programu Odnowy Wsi
   
   
5. Uchwała nr 652/250/II/2005 Zarządu Województwa Śląskiego z dnia 19.04.2005 w sprawie przystąpienia do organizacji konkursu "Piękna wieś województwa śląskiego" i przyjęcia regulaminu konkursu
   
   
6. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 3 września 2004 r w sprawie przyjęcia Sektorowego Programu Operacyjnego "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006" oraz Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 13 września 2005 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie przyjęcia Sektorowego Programu Operacyjnego "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006"

3. Zasady realizacji Programu

Program Odnowy Wsi Województwa Śląskiego z założenia powinien mieć charakter ciągły, jednak pewne jego elementy - zwłaszcza szkoleniowe (ze względów techniczno-organizacyjnych) - muszą być realizowane dla tzw. komponentów rozłożonych w czasie. Również poszczególne konkursy ("Piękna Wieś …" i "Konkurs Przedsięwzięć Odnowy Wsi") oraz działania uzupełniające w ramach Programu muszą być uruchamiane w sposób - z jednej strony - umożliwiający systematyczne pogłębianie wiedzy nt. rozwoju lokalnego metodą odnowy wsi - z drugiej zaś - zapewniający jak najlepsze wykorzystanie pozostawionych do dyspozycji środków i instrumentów wsparcia.

Zasady realizacji poszczególnych elementów programowych są określane odrębnie przez instytucje odpowiedzialne za ww. elementy, na podstawie dotychczasowego doświadczenia z realizacji wcześniejszych działań na gruncie odnowy wsi. Będą one każdorazowo ogłaszane uczestnikom Programu przed rozpoczęciem realizacji poszczególnych elementów programowych.

W realizacji Programu musi zostać położony nacisk na jakość wykonania poszczególnych elementów Programu, zgodnie ze śląskim modelem odnowy wsi. Podstawowe znaczenie ma tu bowiem proces odnowy wsi oraz jakość wsparcia udzielanego sołectwom, do którego zobowiążą się zainteresowane gminy i powiaty.

Ponadto w Programie uczestniczyć będą także - z wyłączeniem cyklu szkoleniowo aktywizującego - sołectwa biorące udział w dotychczasowych działaniach na rzecz odnowy wsi w województwie śląskim (komponenty: A i B).

4. Elementy programowe

Program Odnowy Wsi Województwa Śląskiego to wypracowany na podstawie licznych doświadczeń wielu regionów (niemieckich, austriackich i dwóch polskich) zestaw działań, wspierających oddolne przemiany na obszarach wiejskich, dokonywane w przeważającej mierze przez lokalną społeczność.

Proponowany poniżej zestaw działań obejmuje bardzo szeroki i kompleksowy zakres wsparcia działań grup odnowy wsi, rozpoczynający się od elementów edukacyjnych - wyjaśniających mechanizm procesu odnowy wsi, poprzez instrumenty wsparcia finansowego na realizację projektów nieinwestycyjnych oraz niewielkich projektów inwestycyjnych, a skończywszy na wsparciu z zakresu szeroko pojętego know-how, niezbędnego do dynamicznego i wielopłaszczyznowego rozwoju, wykorzystującego wsparcie funduszy zewnętrznych.

Program Odnowy Wsi Województwa Śląskiego obejmuje następujące, opisane w dalszej części niniejszego materiału elementy:

1. Cykl szkoleniowo- aktywizujący
2. Konkurs przedsięwzięć odnowy wsi
3. Konkurs "Piękna Wieś Województwa Śląskiego"
4. Działania uzupełniające.

Wymienione wyżej 4 główne elementy Programu Odnowy Wsi Województwa Śląskiego służą w pierwszym rzędzie przeprowadzeniu zmian w mentalności mieszkańców obszarów wiejskich. Chodzi w pierwszej kolejności o zwiększenie świadomości wysokich wartości i walorów dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego, usytuowanych w bezpośrednim i dalszym otoczeniu. Walory te często nie są właściwie uświadamiane, a w konsekwencji pozbawione są właściwej ochrony ze strony mieszkańców danej społeczności. Często są one wręcz niszczone, bądź wypierane przez tandetne, zuniformizowane elementy współczesnej kultury masowej. Powoduje to utratę istotnych elementów dziedzictwa obszaró w wiejskich (np. w dziedzinie architektury wiejskiej, obyczaju, krajobrazu itp.), które mogłyby stanowić osnowę silnej tożsamości społeczności wiejskiej. Walory te w efekcie nie stanowią podstawy do tworzenia specyficznych produktów lokalnych i ich wykorzystania w rozwoju gospodarczym wsi.

W dalszej kolejności wyżej wymienione elementy Programu służą wyposażeniu liderów wiejskich i grup odnowy wsi w umiejętności kluczowe dla samodzielnego rozwiązywania problemów społeczności wiejskiej oraz zarządzania rozwojem lokalnym.

4.1. Cykl szkoleniowo-aktywizujący
Rolą cyklu szkoleniowo-aktywizującego jest przygotowanie liderów wiejskich do prowadzenia działań typu odnowa wsi w swojej społeczności sołeckiej poprzez przekazanie im modułowo opracowanych porcji wiedzy i umiejętności. Celem tego cyklu jest również pobudzenie liderów do długofalowej i samopodtrzymującej się aktywności na rzecz odnowy wsi oraz pozyskiwania trwałego poparcia społeczności wiejskiej dla prowadzonych na rzecz odnowy działań. Cykl szkoleniowo-aktywizujący posiada kluczowe znaczenie dla powodzenia całego procesu odnowy wsi. Istotną sprawą zwłaszcza jest wygenerowanie przez liderów wiejskich - przy wsparciu moderatorów odnowy wsi - nowych, twórczych i niejednokrotnie innowacyjnych pomysłów dotyczących odnowy wsi. Doświadczenie wskazuje, że właśnie wygenerowanie twórczych pomysłów jest początkiem skutecznego przeobrażenia danej społeczności i dynamicznego rozwoju wsi.

Cykl szkoleniowo-aktywizujący, w świetle śląskiego modelu odnowy wsi, składa się z następujących elementów:

• Podróże studialne
• Warsztaty "Planowanie w procesie odnowy wsi" poprzedzone wizjami moderatorów-ekspertów w poszczególnych wsiach
• Warsztat nt. budowy i zarządzania projektami
• Spotkania konsultacyjne nt. systemu wsparcia grup odnowy wsi.

Organizatorzy Programu przewidują w każdym etapie Programu (trwającym około 8-12 miesięcy) wyłonienie i objęcie cyklem szkoleniowo-aktywizującym grupy 30-50 sołectw z terenu województwa śląskiego (tworzących komponent C). Po zakończeniu realizacji cyklu szkoleniowo-aktywizującego dla danego komponentu do Programu będzie mogła zostać włączona i przeszkolona kolejna, większa grupa sołectw (tzw. kolejny komponent D, następnie analogicznie komponent E i kolejne), aż do objęcia Programem Odnowy wszystkich zainteresowanych sołectw w województwie.

Realizację cyklu szkoleniowo-aktywizującego koordynował będzie Śląski Związek Gmin i Powiatów.

4.1. Podróże studialne - pierwszym etapem cyklu jest zorganizowanie podróży studialnych dla liderów wiejskich do regionów realizujących programy odnowy wsi (np. województwa: opolskie, pomorskie, kraje związkowe Niemiec i Austrii, itp.). Poprzez liczne spotkania z liderami grup odnowy wsi, uczestnicy poznają doświadczenia oraz ciekawe projekty realizowane w ramach odnowy wsi. Dodatkową funkcją wyjazdów jest zapoznanie z genezą i przekształceniami programów odnowy wsi w kraju i za granicą.

4.2. Warsztaty "Planowanie w procesie odnowy wsi" to nazwa 2-dniowych warsztatów - kluczowych dla powodzenia procesu odnowy wsi w każdej miejscowości. W warsztatach tych uczestniczą 5-osobowe grupy liderów wiejskich, w których skład wchodzą reprezentanci najważniejszych wiejskich organizacji oraz inni liderzy życia społeczno-kulturowego na wsi, którzy pod okiem moderatorów i ekspertów w dziedzinie odnowy wsi stopniowo, specjalnie dobraną metodą planowania strategicznego, wypracowują sołeckie strategie rozwoju - plany rozwoju i programy odnowy wsi. Podczas warsztatów uczestnicy na podstawie wcześniej przeprowadzonej inwentaryzacji, oceniają zasoby wsi, jakość i standard życia. Głównym celem warsztatów jest wykreowanie wizji wsi i związaną z tym stworzeniem planu długoterminowego oraz krótkoterminowego. Dodatkowym efektem warsztatów jest obszerna dokumentacja o charakterze opisowym, wymagana między innymi przy składaniu wniosków do Działania 2.3 "Odnowa wsi..." w ramach SPO "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich". Warsztaty "Planowanie w procesie odnowy wsi" są poprzedzane krótkimi wizytami moderatorów "odnowy wsi" w poszczególnych wsiach, których celem jest poznanie lokalnych uwarunkowań i problemów oraz zasobów wsi, jak również odpowiednie przygotowanie liderów do uczestnictwa w warsztatach.

4.3. Warsztat nt. budowy i zarządzania projektami - to cykl zajęć, podczas których uczestnicy zdobywają dodatkową wiedzę nt. reguł i zasad budowania projektów oraz zarządzania nimi, w myśl obowiązujących praktyk i uwarunkowań formalno-prawnych krajowych oraz w szczególności wymogów Unii Europejskiej. Podczas warsztatów uczestnicy wstępnie przygotowują dokumentację projektów wypracowanych podczas poprzedzających szkoleń pn. "Planowanie w procesie odnowy wsi".

4.4. Spotkania konsultacyjne nt. systemu wsparcia i grup odnowy wsi - to ostatni element cyklu szkoleniowo-aktywizującego, podczas którego liderzy wiejscy zapoznają się z konkretnymi instrumentami wsparcia dla grup odnowy wsi na poziomie gminy, powiatu oraz regionu.

4.2. Konkurs przedsięwzięć odnowy wsi

4.2.1. Wsparcie "nieinwestycyjnych" przedsięwzięć odnowy wsi
Celem konkursu na "nieinwestycyjne" przedsięwzięcia odnowy wsi jest wsparcie nie inwestycyjnych działań grup odnowy wsi oraz uaktywnienie istniejących na terenach wiejskich innych organizacji pozarządowych (stowarzyszeń, fundacji) i włączenie ich w działania z zakresu odnowy wsi. O dotacje będą mogły się ubiegać grupy odnowy wsi (samodzielnie jeżeli posiadają osobowość prawną lub poprzez urząd gminy jeżeli jej nie posiadają), organizacje pozarządowe (stowarzyszenia i fundacje), planujące realizację projektów o charakterze publicznym, dotyczących procesu odnowy wsi.

Przedmiotem dofinansowania w ramach konkursu będzie m.in.:

• organizacja imprez promujących wieś, jej walory i tradycję,
• organizacja warsztatów tematycznych dla społeczności wiejskiej (np. agroturystyka, funkcjonowanie stowarzyszeń, itp.),
• organizacja wyjazdu studyjnego do sołectw, w których program jest realizowany,
• wydanie publikacji o wsi, w tym publikacji multimedialnych.

Działania podejmowane w ramach ww. "nieinwestycyjnych" przedsięwzięć powinny być adresowane do wszelkich aktorów życia społeczno-gospodarczego wsi (rolników, mieszkańców oraz przedsiębiorców sektora małych i średnich przedsiębiorstw),

Maksymalna kwota dotacji w ramach konkursu ustalana będzie co rocznie. Termin i zasady udziału w konkursie ogłaszane będą każdorazowo dla poszczególnych edycji konkursu.

4.2.2. Wsparcie "inwestycyjnych" przedsięwzięć odnowy wsi
Konkurs "inwestycyjnych" przedsięwzięć odnowy wsi ma na celu dofinansowanie niewielkich, lokalnych projektów o charakterze inwestycyjnym, nawiązujących do idei odnowy wsi i zrównoważonego rozwoju terenów wiejskich.

Konkurs jest instrumentem wsparcia i motywacji społeczności sołectwa do przygotowania projektów, spojrzenia na własną wieś jako dobro wspólne przynależne każdemu z mieszkańców i przybyszów.

Beneficjentami konkursu będą sołectwa, które poprzez gminy będą mogły się ubiegać o środki finansowe, na podstawie przygotowanego projektu.

Zakres przedsięwzięć może obejmować typowe projekty odnowy wsi (adaptacja pomieszczeń na miejsce spotkań mieszkańców, place zieleni, ścieżki edukacyjne i rekreacyjne itp.) oraz inne przedsięwzięcia służące poprawie jakości życia ogółu mieszkańców lub zachowaniu cennych architektonicznie, kulturowo bądź krajobrazowo walorów wsi.

Ważnym elementem sporządzanych i realizowanych projektów jest udział własny społeczności wiejskiej, wyrażony w pracach na rzecz danego projektu, jak również w zaangażowaniu finansowym funduszy sołeckich.

Szczegółowe zasady konkursu będą określane każdorazowo dla poszczególnych edycji konkursu.

4.3. Konkurs "Piękna Wieś Województwa Śląskiego"

Celem konkursu jest wspieranie rozwoju wsi poprzez pobudzanie aktywności gospodarczej, kształtowanie ładu przestrzennego oraz pielęgnowanie środowiska naturalnego. Celem konkursu jest również promowanie i nagradzanie tych sołectw z terenu województwa, które szczególnie wyróżniają się w dziedzinie estetyzacji wsi, chronią lokalne dobra kultury i krajobraz oraz aktywizują społeczność sołectwa (wsi) do wspólnych działań. Konkurs "Piękna Wieś Województwa Śląskiego" organizowany jest w następujących kategoriach: najpiękniejsza wieś województwa śląskiego, najpiękniejsza zagroda województwa śląskiego oraz najlepsze przedsięwzięcie odnowy wsi.

Konkurs Piękna wieś województwa śląskiego został zapoczątkowany w 2004 roku, w którym odbyła się jego I edycja, a do którego zgłosiło się 26 gmin z województwa śląskiego.

W konkursie mogą wziąć udział sołectwa oraz osoby indywidualne, które zgłaszają projekty w jednej, dwóch lub jednocześnie trzech kategoriach konkursu.

W 2005 roku odbyła się II edycja konkursu "Piękna Wieś Województwa Śląskiego", do której zgłosiło się 31 gmin.

4.4. Działania uzupełniające

4.4.1. Szkolenia uzupełniające - to dodatkowe warsztaty i szkolenia, których tematyka dotyczy aktualnych problemów, jakie uczestnicy sygnalizują podczas trwania Programu.

Narzędziem umożliwiającym pełną identyfikację dodatkowych potrzeb szkoleniowych uczestników jest przeprowadzana ankieta ewaluacyjna. Elementem tych szkoleń będzie w szczególności:

1. Szkolenie i praktyczny warsztat dotyczący wykorzystania nowoczesnych technologii informacyjnych i komunikacyjnych (ICT) do zaspokojenia potrzeb rozwoju społeczności wiejskich i rozwoju lokalnego, przejawiającego się m.in. w poprawie sposobu funkcjonowania grup odnowy wsi, wiejskich organizacji obywatelskich i mikroprzedsiębiorstw, sprzedaż produktów za pośrednictwem Internetu itp.
2. Szkolenia i praktyczne warsztaty w zakresie samozatrudnienia osób poszukujących pracy (w tym tworzenie spółdzielni socjalnych).
3. Szkolenie w zakresie zakładania stowarzyszeń wiejskich (w tym zwłaszcza stowarzyszeń i fundacji odnowy wsi)
4. Szkolenia i praktyczne warsztaty nt. zakładania na wsi mikroprzedsiębiorstw oraz małych firm.
5. Szkolenia dotyczące tzw. produktów lokalnych i regionalnych.

4.4.2. Konsultacje z moderatorami odnowy wsi - dzięki regionalnej platformie wymiany doświadczeń uczestnicy Programu posiadają nie tylko możliwość komunikowania się z innymi grupami odnowy wsi, ale przede wszystkim umożliwia im się stały kontakt z moderatorami "odnowy wsi" oraz z osobami prowadzącymi pozostałe warsztaty cyklu szkoleniowo-aktywizującego.

4.4.3. Koncepcje zagospodarowania przestrzennego wsi oraz działania na rzecz ochrony i kształtowania krajobrazu - seminarium prowadzone przez ekspertów z zakresu architektury krajobrazu oraz opracowanie koncepcji dotyczącej konkretnej wsi. Głównym celem jest wstępna analiza zasobów w zakresie krajobrazu przyrodniczego, kulturowego i innych elementów zagospodarowania oraz określenie kierunków rozwoju przestrzennego wsi przy jednoczesnym podkreśleniu wartości krajobrazu wiejskiego oraz postulatów dotyczących ochrony krajobrazu wiejskiego. Jako wzorzec dla dalszych działań może służyć opracowanie wykonane dla wsi Kisielów (powiat cieszyński).

Wobec licznych zniszczeń dokonanych w okresie ostatnich 65-ciu lat w krajobrazie wiejskim województwa śląskiego znaczenie tego typu działań jest ogromne. Należy postulować, aby na szerszą skalę przygotowywać koncepcje zagospodarowania przestrzennego wsi jako instrument ochrony i restytucji krajobrazu wiejskiego oraz ładu przestrzennego obszarów wiejskich, jak również stymulowania pozytywnych przeobrażeń mentalności mieszkańców wsi w odniesieniu do wartości przestrzeni i krajobrazu wiejskiego.

4.4.4. Wsparcie informacyjno-komunikacyjne - na potrzeby Programu Odnowy Wsi Województwa Śląskiego zostanie stworzona strona internetowa Programu www.odnowawsi.pl

1. Strona internetowa - zawierająca niezbędne informacje związane z ogólną koncepcją Programu, jego uczestnikami oraz organizatorami. Strona internetowa Programu będzie również źródłem informacji na temat bieżących spotkań, warsztatów i szkoleń, natomiast dzięki zamieszczonemu formularzowi zgłoszeniowemu uczestnicy w prosty sposób będą potwierdzali swój udział w spotkaniach.
   
   
   
   
   
2. Regionalna platforma wymiany doświadczeń odnowy wsi - w przyszłości, jeśli będą do dyspozycji odpowiednie zasoby finansowe, należy stworzyć regionalną platformę wymiany doświadczeń odnowy wsi. Platforma, oprócz dużego pakietu zawierającego informację o odnowie wsi, biblioteki tekstów poświęconych "odnowie" posiadałaby przede wszystkim bardziej interaktywny charakter, pozwalając na kontaktowanie się grup odnowy wsi między sobą, a także generowanie przez uczestników odnowy nowych usług świadczonych za pośrednictwem internetu (np. sklepów internetowych).

4.4.5. Edukacja dzieci i młodzieży oraz animacja kulturowa na rzecz odnowy wsi
Celem edukacji dzieci i młodzieży jest zapoznanie dzieci i młodzieży z tematyką życia na wsi, prac gospodarskich, a także edukacja w zakresie środowiska (łąki, lasy, pola), produktów lokalnych i regionalnych, rękodzieła, dziedzictwa kulturowego. W ramach zajęć odbyłyby się wykłady, a także zajęcia praktyczne. Działanie to jest nakierowane na dzieci i młodzież miejską, co jest szczególnie ważne w województwie śląskim, w którym podobnie do struktury mieszkańców województwa układa się struktura dzieci i młodzieży.

4.4.6. Doroczne Spotkanie Grup Odnowy Wsi - dwudniowe spotkanie organizowane raz do roku, którego celem jest przedstawienie efektów Programu w danym etapie jego realizacji, omówienie planowanych działań oraz wymiana doświadczeń pomiędzy poszczególnymi grupami odnowy wsi.

4.4.7. Śląski Kongres Odnowy Wsi - spotkanie o charakterze konferencyjnym organizowane raz na 3 lub 4 lata z udziałem przedstawicieli innych regionów realizujących programy odnowy wsi w kraju i zagranicą.

5. System pożądanych gminnych i powiatowych instrumentów wsparcia odnowy wsi

Grupom odnowy wsi realizującym przedsięwzięcia i projekty odnowy wsi potrzebne jest stałe, wielowymiarowe wsparcie, które może mieć postać zarówno wsparcia finansowego, jak również pomocy organizacyjnej, doradczej itp. Całokształt potencjalnych instrumentów i możliwości wsparcia procesu odnowy wsi, zarówno ze strony gminy, powiatu, regionu oraz innych podmiotów nazywany jest systemem instrumentów wsparcia. Wsparcie ze strony gminy jest podstawową formą wspierania społeczności lokalnych, bez którego odnowa wsi nie jest w stanie zaistnieć w sposób trwały, ani też przetrwać w dłuższym okresie czasu.

Gminy zgłaszające wsie do Programu powinny w szczególności zadbać o:

• wyznaczenie kompetentnego pracownika danego urzędu gminy, który pełnił będzie funkcję koordynatora Programu na poziomie gminy. Pracownik ten powinien posiadać umiejętności i warunki do współpracy z grupami odnowy wsi, z wykorzystaniem przede wszystkim komputera i narzędzi internetowych. Pracownik ten powinien być w stałym kontakcie z liderami grup odnowy wsi i w miarę możliwości, chociaż w minimalnym zakresie, być do dyspozycji liderów wiejskich w bezpośrednim kontakcie.
• wdrożenie mechanizmów włączania inicjatyw sołeckich do programów gminnych i planów budżetowych
• jednoznaczne i silne wspieranie przez kierownictwo gminy liderów i organizowanych przez nich sołeckich grup odnowy wsi - m.in. poprzez systematyczne informowanie o przebiegu odnowy wsi podczas sesji Rady Gminy
• partycypacja w kosztach organizacyjnych Programu
• Instrumenty wsparcia finansowego - opcjonalnie:
  • Odpis sołecki - w wysokości np. 6 -10 zł na mieszkańca sołectwa rocznie.
    
    lub/i
    
    
  • Utworzenie "funduszu odnowy wsi" (dyspozycja środków w oparciu o zasadę montażu finansowego - np. 1 zł gmina, 1 zł wspólnota sołectwa) - na przedsięwzięcia w ramach odnowy wsi

Włączenie powiatów w proces wspierania społeczności wiejskich może znacząco poszerzyć i urozmaicić ogólny system wsparcia. Jest przy tym dodatkową platformą koordynacji działań grup odnowy wsi, oprócz poziomu gminnego i regionalnego. Instrumenty wsparcia uruchamiane przez powiaty to głównie koordynacja programu na danym terenie, wspieranie działań gmin uczestniczących w programie, tworzenie i realizacja takich powiatowych instrumentów wsparcia dla przedsięwzięć odnowy wsi jak np. uruchomiony przez władze Powiatu Gliwickiego konkurs ekologiczny (w ramach którego grupy odnowy wsi otrzymują niewielkie granty). Powiat może także wykorzystywać specjalistyczne służby administracyjne (wydziały geodezji i kartografii) do świadczenia cyklicznych usług doradczych dla wsi zaangażowanych w proces odnowy wsi. Dodatkowym wsparciem dla grup odnowy wsi jest organizowanie wszelkich konkursów powiatowych (ekologicznych, środowiskowych itp.)

6. Śląski Model Odnowy Wsi

Przedstawiony powyżej wykaz elementów programowych składa się na - unikalny w skali kraju - śląski model odnowy wsi. Polega on z jednej strony na wyakcentowaniu przygotowania wiejskiej strategii rozwoju jako dokumentu inicjującego i porządkującego wszelkie działania na rzecz integracji i rozwoju społeczności wiejskiej, z drugiej zaś strony na uzupełnieniu cyklu szkoleniowo-aktywizującego o szereg dalszych działań, takich jak: Konkurs Piękna Wieś Województwa Śląskiego, Konkurs przedsięwzięć odnowy wsi i inne), które oznaczają ciągłe i szerokie wspieranie grup odnowy wsi w ich działaniach. Element pierwszy, tj. warsztaty pn. "Planowanie...", zmierzające do budowy strategii wiejskiej, był bardzo mocno akcentowany w "modelu opolskim", natomiast prawie w ogóle nie występuje w "modelu pomorskim". Uważamy, że element ten posiada kluczowe znaczenie, ponieważ inicjuje i ukierunkowuje działania grup odnowy wsi, a jednocześnie uczy myślenia strategicznego i projektowego. Z drugiej strony jednak model zakorzeniony w województwie opolskim polega w zasadzie na realizacji cyklu szkoleniowo-aktywizującego oraz Konkursu "Piękna Wieś Opolska".

W śląskim modelu wdrożenia odnowy wsi kładzie się nacisk na podtrzymywanie kontaktu i współpracy z grupami odnowy wsi, m.in. przez szkolenia uzupełniające, cykliczne konsultacje z moderatorami odnowy wsi czy doroczne spotkania grup odnowy wsi. Powoduje to, iż proces odnowy wsi uzyskuje możliwość zakorzenienia się i samopodtrzymujący się charakter (zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju). Ponadto istotne są takie elementy jak: praca ze społecznością wiejską nad koncepcją zagospodarowania przestrzennego wsi oraz ochrona i kształtowanie atrakcyjnego krajobrazu wiejskiego. Zmienia to mentalność społeczności wiejskiej i przywraca zagubione nawyki do kształtowania pięknego otoczenia i szerzej, środowiska architektonicznego. Fundamentalny charakter posiadają spotkania, których celem jest uruchomienie gminnych i powiatowych instrumentów wsparcia odnowy wsi. Bez dobrych relacji i wsparcia procesu odnowy wsi przez władze gminne odnowa wsi nie jest w stanie się zakorzenić i przynieść dobrych rezultatów. Bardzo istotne znaczenie posiada zarówno konkurs "Piękna Wieś...", jak również konkurs przedsięwzięć odnowy wsi, który stwarza realne możliwości na wsparcie zarówno nie inwestycyjnych, jak i inwestycyjnych projektów inicjowanych przez grupy odnowy wsi.

W związku z powyższym należy zauważyć, iż zachodnioeuropejskie doświadczenia (w tym zwłaszcza austriackie) wskazują na efektywność takiego regionalnego instrumentu jak konkurs "Piękna Wieś...". W perspektywie kilku lat prowadzi on do ożywionej konkurencji między poszczególnymi miejscowościami, zagrodami i projektami, a w efekcie do zwiększenia atrakcyjności wielu wsi i zagród. W konsekwencji przyczynia się to do stworzenia podstaw dla rozwoju turystyki (w tym zwłaszcza agroturystyki) na obszarach wiejskich i służy ożywieniu ogólnego rozwoju gospodarczego na wsi.

Cechą szczególną Śląskiego Modelu Odnowy Wsi jest także partnerski charakter jego wdrażania. O ile w województwie opolskim i pomorskim Program jest inicjowany i realizowany przez samorząd województwa, o tyle w województwie śląskim program został zainicjowany przez Śląski Związek Gmin i Powiatów - największą regionalną organizację samorządową. Jednocześnie realizacja Programu dokonuje się w partnerskim współdziałaniu Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego, Śląskiego Związku Gmin i Powiatów oraz Śląskiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego.

7. Wdrażanie Programu

Proces wdrażania Programu musi w pierwszej kolejności brać pod uwagę konieczność zachowania wysokiej jakości procesu odnowy wsi oraz wsparcia dla grup odnowy wsi ze strony instytucji realizujących Program. Podstawową kwestią jest zwrócenie uwagi na to, aby w ramach Programu współpracować z wsiami, które w stosunkowo krótkim czasie uzyskały dobre efekty w dziedzinie odnowy wsi, a przykłady te będą efektywnie promieniowały na sąsiednie obszary. Największym niebezpieczeństwem dla odnowy wsi jest powierzchowne i niskiej jakości wprowadzenie zbyt szerokiej grupy wsi do procesu odnowy wsi, co będzie prowadzić do zmarnowania zaangażowanych w proces grup odnowy wsi i całych społeczności wiejskich. Bardzo istotne znaczenie posiada również zachowanie integralności Programu, tj. realizowanie poszczególnych jego elementów w taki sposób, aby zachować pełną zgodność z innymi elementami programowymi.


Program będzie wdrażany we współpracy Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego (Wydział Terenów Wiejskich), Śląskiego Związku Gmin i Powiatów oraz Śląskiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego, którzy dokonają między sobą podziału zakresu obowiązków dotyczących wdrażania Programu.

Istotnym elementem wdrażania Programu jest przygotowanie - w trakcie realizacji Programu - śląskiej grupy moderatorów odnowy wsi, tak aby zastąpiła ona stopniowo moderatorów z terenu województwa opolskiego.

8. Monitoring i ewaluacja Programu

Proces wdrażania Programu powinien uwzględniać możliwość korygowania i wzbogacania Programu o nowe elementy, gdyby zaistniała taka konieczność. Model przepływu informacji w programie przedstawia poniższy schemat.

Istotnym wymogiem, stawianym Programowi jest wewnętrzny system monitorowania i ewaluacji postępów we wdrażaniu oraz osiąganiu założonych celów, w konsekwencji osiągnięcie stanu zakładanego w Programie. Metodyczne dążenia do realizacji celów podlegać muszą ocenie skuteczności, by w razie wykrycia nieprawidłowości było możliwe dokonywanie korekt działań na etapie wdrażania. Konieczne jest, zatem stworzenie pełnego systemu obejmującego:

• monitoring, czyli podsystem zbierania i selekcjonowania informacji,
• ewaluację, czyli podsystem oceny i interpretacji zgromadzonego materiału.

Istotą monitoringu jest gromadzenie, opracowywanie i przekazywanie informacji przydatnych w zarządzaniu Programem. Proces monitorowania będzie polegał na systematycznym obserwowaniu zmian zachodzących w ramach poszczególnych celów wytyczonych w Programie. Poszczególne etapy monitoringu i ewaluacji powinny zawierają takie elementy jak:

• zbieranie danych i informacji,
• analiza danych i informacji,
• ocena porównawcza osiągniętych wyników z założeniami,
• ocena rozbieżności pomiędzy założeniami Programu a rezultatami,
• poszukiwanie i określenie przyczyn zaistniałej sytuacji,
• zmiana dotychczasowych metod realizacji bądź wprowadzenie nowych.

W szerokim aspekcie ewaluacja dotyczy realizacji Programu oraz jego wpływu na wszelkie dziedziny życia społeczno-gospodarczego na obszarach wiejskich. Ewaluacja powinna również odpowiadać na pytania, w jakim stopniu Program umożliwia rozwiązywanie realnych problemów zarówno obszarów wiejskich, jak i poszczególnych społeczności.

Ewaluacja działań wynikających z Programu będzie opierała się na trzech rodzajach ocen: ex ante (ocena przed realizacją działań), ex tempore (ocena w trakcie realizacji działań) oraz ex post (ocena po realizacji działań).

W obszarze wpływu Programu na rozwój lokalny i regionalny, powinno uwzględnić się następujące aspekty:

• powiększanie zasobów i kompetencji regionu i poszczególnych społeczności lokalnych,
• tworzenie warunków do rozwoju gospodarczego,
• przyciąganie środków zewnętrznych (publicznych i prywatnych).

9. Przybliżona sekwencja działań w Programie (orientacyjny harmonogram)

Realizacja Programu w czasie polega na sekwencji określonych działań przy zachowaniu ich kolejności i niezbędnej elastyczności. Kolejność posiada istotne znaczenie, polegające na potrzebie dostatecznego wyposażenia uczestników procesu odnowy wsi w niezbędną wiedzę i umiejętności do lokalnego zarządzania rozwojem (tj. zbudowania odpowiedniego potencjału ludzkiego i organizacyjnego) przed rozpoczęciem realizacji ważniejszych projektów i innych przedsięwzięć.

Co do zasady należy uniknąć zatem finansowania projektów, które nie posiadają stosownego odniesienia w szerszej koncepcji (strategii) rozwoju wsi. Przybliżoną sekwencję działań w Programie Odnowy Wsi Województwa Śląskiego obrazuje załącznik nr 2 "Przybliżona sekwencja działań w Programie (orientacyjny harmonogram)".

10. Przewidywane efekty wdrożenia Programu

W konsekwencji wdrożenia Program przyczyni się do realizacji założeń i celów Strategii Rozwoju Województwa Śląskiego na lata 2000-2020, a jednocześnie przyspieszenia rozwoju województwa śląskiego.

Przewidywane efekty Programu można rozpatrywać w 3 płaszczyznach:

1. z punktu widzenia korzyści dla społeczności wiejskich objętych Programem,
2. z punktu widzenia korzyści dla gmin uczestniczących w odnowie wsi,
3. z punktu widzenia całego Województwa Śląskiego.

Korzyści płynące z realizacji Programu Odnowy Wsi Województwa Śląskiego

Sołectwa	Gminy i Powiaty	Region
aktywizacja gospodarcza - stworzenie nowych możliwości dla podmiotów gospodarczych wzrost wartości nieruchomości, poprzez uporządkowanie przestrzenne wsi oraz nieruchomości o charakterze publicznym, wzbogacenie życia społeczno - kulturalnego, pewność sposobu i kierunku zmian, poprawa jakości i stabilność przywództwa, zintegrowanie społeczności wiejskich wobec wartości życia wiejskiego oraz wspólne uzgodnienie celów, świadomość istnienia wsparcia gminy, powiatu i regionu, wzrost poczucia wartości i tożsamości lokalnej, uzyskanie platformy wymiany doświadczeń i nowych źródeł informacji. wzrost umiejętności generowania nowych przedsięwzięć i projektów, a w konsekwencji zdolności do kierowania rozwojem własnej społeczności. emancypacja.	pozyskanie w społeczności wsi partnera świadomego swych celów - ograniczenie tradycyjnej roszczeniowości (usprawnienie w zakresie planowania, pomoc w realizacji inwestycji gminnych, pomoc w świadczeniu usług publicznych, większe możliwości rozstrzygania spraw konfliktowych), maksymalizacja efektywności wykorzystania środków i inwestycji gminnych, przyspieszenie rozwoju społeczno-gospodarczego (wzrost dochodów budżetu, wzrost możliwości pozyskiwania środków zewnętrznych i inwestorów), wzbogacenie życia społeczno - kulturalnego i zwiększenie możliwości promocji gminy,	aktywizacja społeczności wiejskich zagrożonych utratą miejsc pracy oraz biernością (zwłaszcza na niektórych obszarach) i skazanych w konsekwencji na tradycyjną roszczeniowość możliwość dynamizacji rozwoju gospodarczego na obszarach wiejskich, uzyskanie możliwości bezpośredniego współdziałania samorządu województwa ze społecznościami lokalnymi i rozszerzenie doświadczeń w kreowaniu regionalnej polityki rozwoju na obszarach wiejskich, możliwość zmiany tradycyjnego wizerunku województwa śląskiego poprzez większe niż dotychczas wyakcentowanie walorów jego obszarów wiejskich (np. hasło: "Zielony Śląsk")

Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego ul. Ligonia 46, 40-037 Katowice